ایرانیان باستان مردگان خود را به شیوه‌های متفاوتی به دست جهانی دیگر می‌سپردند؛ به عنوان مثال برای آنان گوردخمه‌هایی نسبتا باشکوه می‌ساختند.
به گزارش راهنماتو، در اعماق کوه‌ها و صخره‌ها، جایی که سکوت ابدیت حکم‌فرماست، آرامگاه‌هایی نهفته‌اند که از دل سنگ تراشیده شده‌اند. گوردخمه‌ها، همچون دروازه‌هایی به دنیای اسرارآمیز گذشتگان، پناهگاهی ابدی برای پادشاهان و نجبای دوران باستان بوده‌اند. در این مکان‌های مقدس، که به اندازه اتاق‌هایی بزرگ و مجلل بودند، اجساد را در دل صخره‌ها می‌نهادند و اشیای گرانبهایشان را در کنارشان قرار می‌دادند تا در دنیای پس از مرگ نیز از آنها همراهی کنند. این آرامگاه‌ها، که به گمان برخی از آنها تا دوران مادها نیز قدمت دارند، نه تنها محل دفن مردگان، بلکه نمادی از قدرت و شکوه پادشاهان و اعتقادات عمیق آنها به زندگی پس از مرگ بوده‌اند. در این مطلب از راهنماتو گریزی به تاریخ خواهیم داشت و زیباترین گوردخمه‌های به جای مانده از دوران ایران باستان را به شما معرفی خواهیم کرد.
گوردخمه چیست؟
گوردخمه‌ها، به عنوان شاهکار‌های معماری صخره‌ای، حکایت از دغدغه‌های ابدی انسان در طول تاریخ دارند. این آرامگاه‌های باستانی که در دل کوه‌ها و صخره‌ها کنده شده‌اند، تنها مکانی برای خاکسپاری نبوده‌اند، بلکه نمادی از باورها، آداب و رسوم و جایگاه اجتماعی جوامع باستانی بوده‌اند. گوردخمه‌ها که از لحاظ ساختاری با دخمه‌ها و استودان‌ها تفاوت دارند، با اتاقک‌های بزرگ و گاه تزئین شده، فضایی را برای برگزاری مراسم و قرار دادن اشیاء همراه متوفی فراهم می‌کردند. در ایران، گوردخمه‌ها از دوران مادها و حتی پیش از آن، تحت تأثیر هنر معماری اورارتوها، رواج یافته‌اند. با این حال، قدمت دقیق و منشأ بسیاری از آنها هنوز در هاله‌ای از ابهام است.
معماری گوردخمه‌ها، با بهره‌گیری از تکنیک‌های پیشرفته سنگ‌تراشی، نشان از دانش و مهارت بالای معماران باستانی دارد. این سازه‌ها که اغلب در مکان‌های صعب‌العبور و با دید وسیع ساخته می‌شدند، علاوه بر جنبه کاربردی، نمادی از قدرت و شکوه نیز محسوب می‌شدند. تزئینات حجاری شده بر روی دیوار‌ها و ستون‌های گوردخمه‌ها، نماد‌های مذهبی و اساطیری را به تصویر می‌کشید که نشان از اعتقادات عمیق مردم به زندگی پس از مرگ و ارتباط با جهان ماوراءالطبیعه داشت. با مطالعه گوردخمه‌ها، می‌توان به درک عمیق‌تری از باورها، آداب و رسوم، و سبک زندگی مردمان گذشته دست یافت و به اهمیت حفظ و نگهداری از این میراث ارزشمند پی برد.
تفاوت گوردخمه با دخمه چیست؟
گوردخمه و دخمه هر دو از سازه‌های تدفینی باستانی هستند، اما تفاوت‌های اساسی دارند. گوردخمه، آرامگاهی است که در دل صخره‌ها کنده شده و معمولا فضایی بزرگ و اتاق مانند دارد. این سازه‌ها اغلب برای اشراف‌زادگان و افراد برجسته ساخته می‌شدند و با تزئینات و اشیای گران‌بها همراهی می‌شدند. گوردخمه‌ها در ایران باستان، به ویژه در دوره‌های ماد و هخامنشی، بسیار رایج بودند و نشان از باور‌های پیچیده این اقوام درباره مرگ و زندگی پس از مرگ داشتند.
از سوی دیگر، دخمه یا برج خاموشان، مکانی روباز و مرتفع بود که زرتشتیان برای قرار دادن اجساد مردگان خود از آن استفاده می‌کردند. در دخمه‌ها، اجساد در معرض هوا و پرندگان قرار می‌گرفتند تا توسط آنها خورده شوند و تنها استخوان‌ها باقی می‌ماند. این روش تدفین، بر اساس باور‌های زرتشتیان درباره پاکی و ناپاکی انجام می‌شد. بنابراین، گوردخمه‌ها و دخمه‌ها نه تنها از نظر ساختار فیزیکی، بلکه از نظر باور‌های دینی و اجتماعی نیز تفاوت‌های چشمگیری دارند.
تفاوت گوردخمه با استودان چیست؟
حالا به درستی می‌دانیم که گوردخمه دقیقا چیست پس بهتر است تفاوت آن با استودان را هم بدانیم. استودان، مکانی است که برای نگهداری استخوان‌های متوفی پس از انجام مراسم تدفین اولیه در نظر گرفته می‌شد. استودان‌ها معمولا حفره‌هایی کوچک در دل صخره‌ها بودند و ابعاد و تزئینات ساده‌تری نسبت به گوردخمه‌ها داشتند. بنابراین، گوردخمه‌ها و استودان‌ها نه تنها از نظر ساختار فیزیکی، بلکه از نظر کاربری و اهمیت نمادین نیز تفاوت‌های چشمگیری دارند.
نکته این است که در ادوار متفاوت تاریخی در ایران، گوردخمه‌ها به شکل‌ها متفاوتی ساخته می‌شدند و تزئینات آن در دوره‌های متفاوت تغییر کرده است؛ بنابراین در ادامه ویژگی‌های کلی گوردخمه‌ها در دوره‌های تاریخی متفاوت را بررسی می‌کنیم.
گوردخمه در دوران مادها
اگر گوردخمه را معماری صخره‌ای بدانیم که مادها از اورارتوها به یادگار گرفته‌اند باید بدانیم که گوردخمه‌های دوران ماد، تکامل یافته‌ی هنر معماری اورارتویی محسوب می‌شوند و در مقایسه با نمونه‌های اورارتویی، از پیچیدگی و زیبایی بیشتری برخوردارند. این آرامگاه‌های صخره‌ای که معمولا دارای نقش برجسته، ستون و نیم ستون هستند، با توجه به جایگاه اجتماعی فرد متوفی و زمان ساخت، تنوع چشمگیری در نمای ورودی خود نشان می‌دهند. برخلاف گوردخمه‌های هخامنشی که به اشخاص خاصی تعلق دارند، هویت صاحبان گوردخمه‌های ماد ناشناخته مانده است. علاوه بر این، به دلیل دستبرد‌های تاریخی، اطلاعات دقیقی در مورد آداب تدفین و اشیاء همراه مردگان در این گوردخمه‌ها در دسترس نیست.
حال بهتر است بدانید که گوردخمه‌های مادها گاهی با ستون‌های آزاد در نمای ورودی و گاهی با دو نیم ستون در دو طرف نمای ورودی ساخته می‌شوند. به هررو، نمای آنها حالتی ایوانی دارد و معمولا در نقش‌برجسته‌های آن فردی با لباسی خاص می‌بینیم که رو به روی یک آتشدان و برسم به دست نیایش می‌کند.
گوردخمه در دوران هخامنشیان
گوردخمه‌های هخامنشی، با طراحی متمایز صلیبی شکل، به عنوان یکی از شاخص‌ترین آثار معماری این دوره به شمار می‌روند. ورودی این آرامگاه‌های صخره‌ای معمولاً در محل تلاقی بازو‌های صلیب قرار داشته و اطراف آن را نیم ستون‌ها زینت می‌داده‌اند. بخش بالایی صلیب، محل قرارگیری نقش برجسته‌ای ظریف بوده، در حالی که بخش پایینی آن ساده و بدون تزئینات بوده است. اغلب این گوردخمه‌ها در مناطق تاریخی نقش رستم و نقش رجب واقع شده‌اند. قدیمی‌ترین نمونه این گوردخمه‌ها به داریوش بزرگ بازمی‌گردد و سایر پادشاهان هخامنشی نیز با الهام از آن، آرامگاه‌های خود را ساخته‌اند. با توجه به مدت زمان طولانی ساخت هر یک از این گوردخمه‌ها و همچنین ناتمام ماندن مقبره داریوش سوم، می‌توان نتیجه گرفت که ساخت این سازه‌های عظیم، پروژه‌ای طولانی مدت و پر هزینه بوده است.
گوردخمه در ادوار پس از هخامنشیان
با سقوط امپراتوری هخامنشی و روی کار آمدن سلوکیان و اشکانیان، نقش دین در حکومت‌داری ایران دستخوش تغییرات اساسی شد. سلوکیان با اعتقادات یونانی خود، از دین زرتشتی فاصله گرفتند و در دوره اشکانی نیز تنوع مذهبی باعث شد تا روش‌های دفن مردگان بسیار متنوع شود. در نتیجه، ساخت گوردخمه‌های باشکوهی که در دوران هخامنشی و ماد برای شاهان ساخته می‌شد، متوقف شد. در این دوره، تنها دخمه‌های عمومی برای زرتشتیان ساخته می‌شد و پس از پر شدن، با سنگ و آهک مسدود می‌گردید.
با ظهور ساسانیان، زرتشتیان مجدداً به قدرت رسیدند، اما ساخت گوردخمه‌های سلطنتی همانند گذشته رواج نیافت. دخمه‌های عمومی نیز تا قرن‌ها پس از حمله اعراب به ایران همچنان مورد استفاده قرار می‌گرفتند. امروزه، در برخی مناطق ایران همچون خرم‌آباد، رسم دفن مردگان در گوردخمه‌های خانوادگی (لحک) هنوز هم وجود دارد.
زیباترین گوردخمه‌های باستانی ایران
در ادامه برخی از زیباترین گوردخمه‌ها که از دوره ایران باستان باقی مانده‌اند را بررسی می‌کنیم.
۱. گوردخمه داو و دور (مادر و دختر)
دخمه سنگی داو و دختر، یکی از آثار باشکوه معماری باستانی ایران در استان فارس است که با الهام از معماری اورارتویی در زمان مادها (احتمالا!) ساخته شده است. این دخمه که در گویش محلی به "دی و دوور" معروف است، در ارتفاع ۳۰۰ متری کوه واقع شده و دارای دو اتاق و دو نیم ستون در ورودی است. بالای ستون‌ها، هفت آتشدان کنگره‌دار به سبک هخامنشی تراشیده شده است. این دخمه دو طبقه، با معماری پیچیده و جوی‌های زهکشی، نشان از دانش بالای سازندگان آن دارد. با توجه به شباهت‌های معماری آن به دخمه‌های هخامنشی مانند نقش رستم و تخت جمشید، قدمت آن به دوره هخامنشیان یا پیش از آن نسبت داده می‌شود. متأسفانه، این اثر تاریخی در طول زمان دستخوش تخریب و آسیب شده است.
آدرس گوردخمه داو و دور
گوردخمه داو و دور که به داود دختر معروف شده است در شمال غربی ممسنی در ارتفاع ۳۰۰ متری کوهی قرار دارد.
۲. گوردخمه دکان داوود
دکان داوود، یک گوردخمه تاریخی متعلق به دوره مادها در سرپل ذهاب است که به دلیل معماری منحصربه‌فرد و اهمیت مذهبی نزد یارسان‌ها، از اهمیت بالایی برخوردار است. این سازه که در دل صخره کنده شده، دارای ایوانی با ستون‌ها و اتاقی با تاقچه‌ها و یک گور بیضی شکل است. نقش برجسته‌ای از یک شخصیت دینی در نزدیکی گوردخمه قرار دارد که به همراه معماری آن، نشان از اعتقادات مذهبی عمیق مردم در آن دوره دارد. برخی معتقدند که این گوردخمه متعلق به آستیاگ، پادشاه مادها بوده است. دکان داوود تا به امروز به عنوان یک مکان مقدس برای یارسان‌ها مورد احترام بوده و مراسم مذهبی در آن برگزار می‌شود.
آدرس گوردخمه دکان داوود
برای رفتن به گوردخمه دکان داوود باید به استان کرمانشاه، ۳ کیلومتری جنوب شرق سرپل ذهاب بروید.
۳. گوردخمه اسحاق‌وند
گوردخمه‌های اسحاق‌وند یا سکاوند، مجموعه‌ای از سه مقبره صخره‌ای در استان کرمانشاه هستند که قدمت آنها به دوره مادها، یعنی قرن هفتم و ششم پیش از میلاد، می‌رسد. این گوردخمه‌ها که به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌اند، تصویری ناقص، اما ارزشمند از هنر و معماری مادها ارائه می‌دهند. هرتسفلد، ایران‌شناس نامی، این مقابر را به گئوماتای مغ نسبت داده است؛ اما این نظریه با توجه به سرنوشت تاریخی گئوماته قابل تردید است. معماری این گوردخمه‌ها ساده و در عین حال بدیع است و شباهت‌هایی به هنر لولوبیان و عیلامیان نشان می‌دهد. وجود نقش برجسته‌هایی با مضامین مذهبی بر روی یکی از این گوردخمه‌ها، حاکی از اهمیت آیین‌های مذهبی در تمدن مادها است.
آدرس گوردخمه اسحاق‌وند
برای رفتن به گوردخمه اسحاق‌وند باید به استان کرمانشاه، شهرستان هرسین، ۲۵ کیلومتری هرسین بروید.
۴. گوردخمه فقرگاه
دخمه سنگی فقرگاه، واقع در نزدیکی مهاباد، یکی از ارزشمندترین آثار به جا مانده از تمدن مادهاست که در قرن هفتم پیش از میلاد ساخته شده است. این بنای دو طبقه با ستون‌های سنگی و گور‌های خالی، نمونه‌ای بارز از معماری صخره‌ای و آیین‌های تدفین در دوره مادهاست. سبک معماری فقرگاه با دیگر مقابر مادی در منطقه دریاچه ارومیه متفاوت بوده و نشان از تحولات فرهنگی و اجتماعی در این منطقه دارد. این دخمه که به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده، به عنوان گنجینه‌ای از تاریخ و معماری ایران باستان، همواره مورد توجه باستان‌شناسان و علاقه‌مندان به تاریخ بوده است.
آدرس گوردخمه فقرگاه
برای رفتن به گوردخمه فقرگاه باید به استان آذربایجان غربی، ۱۵ کیلومتری شمال مهاباد، جنوب روستای اگریقاش بروید.
۵. گوردخمه صحنه
گوردخمه صحنه، یکی از ارزشمندترین آثار تاریخی ایران است که در دل کوه شوق علی در شهر صحنه واقع شده است. این بنای تاریخی که قدمت آن به دوره مادها بازمی‌گردد، نمونه‌ای بی‌نظیر از معماری صخره‌ای و آیین‌های تدفین در ایران باستان است. برخی آن را قبر کیکاوس، پادشاه اسطوره‌ای ایران، می‌دانند و برخی دیگر آن را به داستان عاشقانه شیرین و فرهاد ربط می‌دهند. این گوردخمه دو طبقه که با معماری بی‌نظیر خود چشم هر بیننده‌ای را خیره می‌کند، از دیرباز محل روایت قصه‌ها و افسانه‌های بسیاری بوده است.
معماری این گوردخمه بسیار دقیق و پیچیده است. ورودی اصلی با ستون‌هایی به سبک هخامنشی تزئین شده بود که متأسفانه بخش‌هایی از آن به دلیل تخریب‌های تاریخی از بین رفته است. درون گوردخمه، اتاق‌هایی با گور‌های کنده شده در دل سنگ و طاقچه‌هایی برای قرار دادن نذورات وجود دارد. وجود نقش خورشید بالدار بر روی نمای بیرونی، نشان از اهمیت باور‌های مذهبی در آن دوره دارد. ساختار دو طبقه و وجود دو گوردخمه مجاور هم، نشان از اهمیت این مکان در گذشته و استفاده از آن به عنوان آرامگاه افراد مهم بوده است.
آدرس گوردخمه صحنه
برای رفتن به گوردخمه صحنه باید به شهر صحنه در کرمانشاه بروید.
۶. گوردخمه سرخ‌ده
گوردخمه سرخ ده، یک بنای تاریخی متعلق به دوره مادهاست که در شهرستان هرسین استان کرمانشاه واقع شده است. این گوردخمه که در نزدیکی رودخانه گاماسیاب و در دل کوه کنده شده است، دارای معماری ساده و کوچکی است. با توجه به موقعیت جغرافیایی و سبک معماری آن، برخی از باستان‌شناسان این گور را به گئومات مغ نسبت می‌دهند. این اثر تاریخی که قدمتی چند هزار ساله دارد، در سال ۱۳۸۲ به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده و از اهمیت بالایی در مطالعات تاریخی و باستان‌شناسی برخوردار است.
آدرس گوردخمه سرخ‌ده
برای رفتن به گوردخمه سرخ‌ده باید به منطقه هرسین کرمانشاه بروید.
۷. گوردخمه نقش رستم
نقش رستم، مکانی تاریخی و باستانی در استان فارس است که در دل کوهی سنگی حفر شده و آرامگاه‌های چهار تن از پادشاهان بزرگ هخامنشی را در خود جای داده است. این مجموعه باشکوه، نه تنها نمادی از قدرت و شکوه امپراتوری هخامنشی است، بلکه شاهکاری بی‌نظیر در زمینه معماری صخره‌ای و هنر حجاری به شمار می‌رود.
معماری بی‌نظیر گوردخمه‌ها
آرامگاه‌های هخامنشی در نقش رستم، همگی با دقت و ظرافت خاصی در دل کوه کنده شده‌اند. ورودی هر یک از این آرامگاه‌ها به شکل صلیب است که در بالای آن، تصاویری از آیین پادشاهی مانند آتشدان، تخت، حلقه شاهی و... دیده می‌شود. درون هر آرامگاه، چندین اتاقک وجود دارد که یکی از آنها به عنوان مقبره اصلی پادشاه و اتاق‌های دیگر برای اعضای خانواده و نزدیکان او در نظر گرفته شده است.
ویژگی‌های مشترک آرامگاه‌ها
صلیب ورودی: همه آرامگاه‌ها دارای ورودی صلیبی شکل هستند که نمادی از آیین پادشاهی در ایران باستان است.
نقش برجسته‌ها: بر روی نمای بیرونی هر آرامگاه، نقش برجسته‌هایی از پادشاه، آتشدان، فرکیانی و سایر نماد‌های مذهبی و پادشاهی دیده می‌شود.
اتاق‌های داخلی: درون هر آرامگاه، چندین اتاقک وجود دارد که برای دفن پادشاه و نزدیکان او در نظر گرفته شده است.
کتیبه‌ها: برخی از آرامگاه‌ها مانند آرامگاه داریوش اول، دارای کتیبه‌هایی به زبان‌های مختلف هستند که اطلاعات ارزشمندی در مورد تاریخ و فرهنگ هخامنشیان در اختیار ما می‌گذارند.
معرفی هر یک از آرامگاه‌ها
آرامگاه داریوش اول: قدیمی‌ترین آرامگاه در نقش رستم و متعلق به داریوش بزرگ، بنیانگذار سلسله هخامنشی است. این آرامگاه دارای کتیبه‌هایی به زبان‌های پارسی باستان، عیلامی و بابلی است که در آن، داریوش به شرح دستاورد‌های خود و عظمت امپراتوری هخامنشی پرداخته است.
آرامگاه خشایارشا: آرامگاه خشایارشا، پسر داریوش بزرگ، در شمال شرقی آرامگاه پدرش قرار دارد. این آرامگاه نیز دارای نقش برجسته‌های زیبایی است، اما کتیبه‌ای در آن دیده نمی‌شود.
آرامگاه اردشیر اول: آرامگاه اردشیر اول، پسر خشایارشا، در غرب آرامگاه داریوش اول واقع شده است. این آرامگاه به دلیل تخریب‌های فراوان، نسبت به دو آرامگاه دیگر از نظر معماری ساده‌تر است.
آرامگاه داریوش دوم: آرامگاه داریوش دوم در منتهی الیه غربی نقش رستم قرار دارد. این آرامگاه از نظر معماری شباهت زیادی به آرامگاه داریوش اول دارد.
آدرس گوردخمه نقش رستم
برای رفتن به نقش رستم باید به استان فارس، شمال شهرستان مرو دشت، روستای زنگی آباد بروید.