در چنین شرایطی چه باید کرد؛ چگونه باید زیبایی و غنای فرهنگ گذشته را به نسل امروز نشان داد و برای احیای آن کوشید؟
مصادیقی از فرهنگ عمومی
حجت‌الاسلام حسن اخلاقی امیری، عضو کمیسیون فرهنگی مجلس ضمن بیان مصادیقی از فرهنگ عمومی به ما می‌گوید:فرهنگ عمومی مجموعه آداب و رسوم جامعه را شامل می‌شود؛ برای مثال در خانواده‌های ایرانی به‌ویژه خانواده‌های قدیمی، احترام به بزرگ‌ترها به عنوان یک سنت است یا در زندگی برخی اقوام، صرفه‌جویی یک سنت و روش نهادینه شده است.
اینکه فردی دارای نظم در زندگی فردی و اجتماعی است، خوش‌قول است یا فردی که آداب رانندگی را در حوزه اجتماعی رعایت می‌کند همگی مصادیقی از فرهنگ عمومی است.
اخلاقی می‌گوید: فرهنگ عمومی دایره‌ای بسیار گسترده دارد که هم آداب و سبک زندگی فردی و هم آداب و سبک زندگی خانوادگی را در عرصه‌های اجتماعی، اقتصادی و حوزه‌های مختلف شامل می‌شود.
این نماینده مجلس ادامه می‌دهد: فرهنگ عمومی گرچه دارای ثبات است، اما این بدان معنا نیست که تغییر نمی‌کند؛ تغییر این فرهنگ تدریجی و نامحسوس صورت می‌گیرد.
برای مثال در کشور ما پیش از اسلام باورها، ارزش‌ها و گرایش‌های مختلفی میان مردم رایج بوده که با ورود اسلام به ایران برخی از آن سنت‌ها به مرور تغییر کرده است. بنابراین به موضوع تغییر فرهنگ عمومی باید با تدبیر ورود کرد و اینجاست که نقش تربیت اجتماعی پررنگ‌تر می‌شود و وظیفه نهادهای تربیتی مانند آموزش و پرورش و نهاد خانواده نمود بیشتری پیدا می‌کند تا این نهادها بتوانند فرهنگ عمومی اعضای خانواده یا دانش‌آموزی را براساس اهداف ملی، اسلامی و انسانی تغییر دهند و در اصلاح و ترویج آن بکوشند.
عضو کمیسیون فرهنگی مجلس عنوان می‌کند: ما سال‌ها ادبیات و سبک زندگی دینی را در کشورمان داشتیم و اگر امروز تهاجم فرهنگی غرب بخشی از آن را در نسل جوان و نوجوان ما تغییر داده ما نیز باید در مقابل بتوانیم آن آداب و رسوم را تقویت و فرهنگ عمومی جامعه را براساس ارزش‌های ملی و دینی خود ارتقا بخشیم.
تهدیدهای فرهنگ ما چیست؟
اخلاقی با اشاره به بیان رهبر معظم انقلاب درباره فرهنگ، می‌گوید: همچنان که رهبر معظم انقلاب فرمودند فرهنگ مانند هوایی است که تنفس می‌کنیم، یعنی تمام لحظات عمرمان با مباحث فرهنگی مرتبط هستیم.
دشمن نیز به اهمیت فرهنگ پی برده و از این رو صدها شبکه ماهواره‌ای فارسی زبان برای کشور ما آماده می‌کند و رایگان در اختیار مردم قرار می‌دهد. این موضوع نشان می‌دهد اهمیت فرهنگ ما را درک کرده و برای تغییر آن تلاش می‌کند.
جالب اینکه برای استفاده از همین شبکه‌های ماهواره‌ای که رایگان در اختیار مردم کشور ماست در کشورهای خودشان باید هزینه بپردازند! این در حالی است که برای ایران میلیاردها دلار هزینه و جمع‌های زیادی برنامه‌سازی و برنامه‌ریزی می‌کنند تا بتوانند سبک زندگی و شاخص‌های فرهنگ عمومی جامعه ما را تغییر دهند. همان موضوعی که رهبر معظم انقلاب از آن نه به عنوان تهاجم فرهنگی بلکه به عنوان شبیخون فرهنگی یاد می‌کنند.
وی معتقد است: کنجکاوی نسل جوان و نوجوان در شبکه‌های مجازی، روحیه بی‌اعتمادی به کشور، تغییر و نابسامانی در حوزه هویت ملی و... از مواردی است که به فرهنگ عمومی آسیب می‌زند.
عضو کمیسیون فرهنگی مجلس اظهار می‌کند: بدون تعارف باید بگوییم در سال‌های اخیر تا حدودی دشمن موفق بوده و بخشی از خاکریز ما در حوزه فرهنگ عمومی جامعه را شکسته و فتح کرده است، اما ناامید نیستیم چراکه امروزه تلاش‌های زیادی از جنبه‌های مختلف چه در نهاد خانواده چه در نهادهای فرهنگی در حال انجام است تا از کیان فرهنگ عمومی که نتیجه سال‌ها تلاش گذشتگان ما و مردم ماست پاسداری و حفاظت کند.
چگونه به غنای فرهنگی جامعه کمک کنیم؟
اخلاقی درباره غنای فرهنگی جامعه می‌گوید: ترویج و غنای فرهنگی جامعه صبر، حوصله و هنرمندی می‌طلبد. در ابتدا باید تمامی جامعه، خانواده‌ها و نهادهای آموزشی ضرورت و اهمیت فرهنگ عمومی را باور کنند.
موضوعات فرهنگی به روح و روان انسان برمی‌گردد، بنابراین یک موضوع تربیتی محسوب می‌شود و تدریجی است؛ آهسته به وجود می‌آید و کم‌کم تقویت می‌شود.
وی توضیح می‌دهد: در حوزه فرهنگ نمی‌توان تنها از طریق گفتار، تأثیرگذار بود؛ بنابراین انسان باید هم در گفتار و هم در رفتارش فرهنگ را تبلیغ کند و بهترین تبلیغ این است در رفتار خودمان آن را نشان دهیم.
در حقیقت برای اینکه فرهنگ جامعه غنی شود به قرارگاهی نیاز داریم که بتواند همه ابزار را پای کار بیاورد. این ابزارها از نهاد خانواده گرفته تا آموزش و پرورش، رسانه‌های مکتوب، رسانه ملی و مجموعه امکانات را شامل می‌شود تا در کنار هم بتوانند چنانچه فرهنگ عمومی جامعه خدشه‌دار شد آن را اصلاح و تقویت کرده و غنا بخشند.
دکتر مجید ابهری، آسیب‌شناس اجتماعی و رفتارشناس نیز درباره تعریف فرهنگ عمومی می‌گوید: از نگاه رفتارشناسی و اجتماعی، فرهنگ عمومی مجموعه‌ای قدرتمند و مؤثر از دانش‌ها، گرایش‌ها و منش‌هایی است که رفته رفته در ذهن مردم رسوخ کرده و نسل به نسل انتقال یافته است.
این استاد دانشگاه شهید بهشتی معتقد است: بهترین انتخاب در فرهنگ عمومی از نگاه رهبر معظم انقلاب در جامعه وجود دارد. رهبر معظم انقلاب، فرهنگ عمومی را در دو بخش تعریف کرده‌اند؛ یک بخش آن بارز و ظاهری است، مانند شکل و مدل لباس، شکل و انواع مختلف معماری و حتی آشپزی که تأثیر ویژه‌ای روی ذهنیات، خلقیات، منش و تربیت آحاد جامعه دارد.
بخش دیگر آن مربوط به امور نامحسوس و نادیدنی مانند عادات و اخلاقیات فردی و اجتماعی مردم، وقت‌شناسی، دوستی و احترام به بزرگ‌ترها و پیشکسوتان، وجدان کاری، صداقت و درستکاری است.
ابهری در ادامه عنوان می‌کند: فرهنگ عمومی بخشی است که انجام آن اجبار قانونی و رسمی ندارد؛ بلکه انجام و ادامه آن براساس اجبار اجتماعی از طرف آحاد جامعه و طبقات مختلف اجتماعی است.
فرهنگ عمومی مؤلفه‌هایی از فرهنگ است که تأثیرات آن عمومی و فراگیر خواهد بود و عامه مردم در کیفیت آن نقش دارند. به‌طوری که از شیوه‌های رفتارهای عمومی مردم یا عرف، عادات، زبان (گفتاری و نوشتاری) و رسوم ساخته می‌شود و یا تأثیر مشخصی می‌گیرد.
تفاوت فرهنگ عمومی و فرهنگ خصوصی
این رفتارشناس و آسیب‌شناس اجتماعی درباره خصوصی بودن فرهنگ توضیح می‌گوید: از نظر عمومی یا خصوصی بودن فرهنگ، امور فرهنگی مواردی چون روابط درون‌خانوادگی مانند احترام و اطاعت فرزندان از والدین، رعایت ادب در رفتار و گفتار، روابط خویشاوندی، رعایت نظم اجتماعی و حقوق دیگران را دربرمی‌گیرد.
از سوی دیگر موضوعاتی چون پوشش، حجاب و داشتن نظافت رفتاری در خانه و جامعه، ناهنجاری‌های رفتاری یا استفاده از کالاهای تجملی و عادت به زندگی تجملاتی در دسته فرهنگ عمومی عام قرار می‌گیرند.
ابهری معتقد است: گستردگی فرهنگ عمومی به اندازه‌ای است که سطوح و ابعاد گوناگون زندگی فردی، خانوادگی، اجتماعی و شغلی را شامل می‌شود و تقریباً هیچ سطح و زاویه‌ای را نمی‌توان پیدا کرد که از تأثیرات فرهنگ عمومی دور باشد.
آیا اصلاح و تغییر فرهنگ ممکن است؟
این استاد دانشگاه درباره تغییر و اصلاح فرهنگ اظهار می‌کند: هر جا فرهنگ با مبانی مذهبی و باورهای دینی اکثریت جامعه زاویه پیدا کرده و اختلاف داشته باشد و یا اینکه اجرای آن موجب زیان و دور شدن از اهداف فرهنگی و ارزشی شود، عقلای قوم (ریش‌سفیدان و گیس‌سفیدان جامعه) براساس تجربه‌های خود همراه با نخبگان و فرهیختگان باید به اصلاح انحرافات احتمالی اقدام کنند.
ابهری بیان می‌کند: افراد مورد احترام جامعه یعنی روحانیون، استادان، نخبگان و اشخاص دارای تجربه که در ردیف‌های نخست جامعه قرار دارند می‌توانند در حوزه‌های فرهنگ تخصصی یا آموزش و حوزه فرهنگ عمومی دخالت کنند و تا جایی که حضور و دخالت آن‌ها موجب دوام و بقای فرهنگ جامعه باشد در اصلاح و جابه‌جایی آن دخیل شوند.
تهدیدات فرهنگی جامعه ما کدام‌اند؟
این آسیب‌شناس اجتماعی می‌گوید: تهدیدات اساسی در مقابل فرهنگ عمومی جامعه ما نفوذ و تسلط ویروس‌های فرهنگی و لاابالی‌گری در زمینه‌های دانش اجتماعی است، چراکه فرهنگ غالب و گسترده‌ای که در میان عموم جامعه رایج است عقاید، ارزش‌ها، احساسات و هنجارها را دربرمی‌گیرد و آن‌قدر بالاتر و والاتر از گروه‌ها و اقشار خاص است که در کلیت جامعه مورد قبول قرار گرفته و ریشه در قدمت تاریخی و اجتماعی دارد.
چه مؤلفه‌هایی در غنای فرهنگی جامعه نقش دارند؟
ابهری توضیح می‌دهد: برای تقویت مبانی فرهنگ عمومی باید باورها و اعتقادات دینی و محورهای بارز و آشکار مانند معماری، لباس و احترام به بزرگ‌ترها در جامعه مورد توجه و عمل قرار گیرند.
آموزش و پرورش پس از خانواده دومین رکن اساسی در احیا و تقویت فرهنگ عمومی در جامعه است و سپس رسانه‌ها و هنجارفرستان مانند گروه‌های مرجع رفتاری ازجمله سلبریتی‌ها، ورزشکاران و چهره‌های موردعلاقه جوانان و نوجوانان باید در آموزش و دوام‌آوری فرهنگ عمومی به‌طور جدی مشارکت کنند. اما متأسفانه گاهی در جامعه ما این گروه‌ها خود موجب تحریف و تضعیف فرهنگ عمومی شده و آن را از ریل اصلی امور اجتماعی جامعه خارج می‌کنند.