جوان آنلاین: ناترازی بنزین حداقل خواب مسئولان دغدغه‌مند را آشفته کرده است، اما این خواب چگونه علاج می‌شود؟ تغییر از نظام سهمیه‌بندی بنزین به خودرو به سازوکار سهمیه‌بندی فرد محور و بنزین به نفر برای اصلاح مسیر مصرف و یارانه بنزین یک گام مهم به‌منظور بهینه‌سازی مصرف و تضمین توزیع عادلانه‌تر منابع است. این رویکرد با تخصیص یارانه‌ها بر اساس افراد به جای وسایل نقلیه به مسائل مصرف بیش از حد و توزیع ناعادلانه، ترویج استفاده کارآمدتر از بنزین و کاهش فشار بر منابع ملی می‌پردازد. مهم‌ترین اثر بنزین به نفر، قاعده‌مند کردن صادرات بنزین ذیل سازوکار بازار مبادله سهمیه بنزین در بورس انرژی و حذف کامل قاچاق سوخت است. 
 
در بسیاری از کشور‌ها به ویژه کشور‌هایی که منابع طبیعی فراوانی دارند، دولت‌ها اغلب به کالا‌های ضروری مانند بنزین یارانه می‌دهند تا آن‌ها را برای عموم مردم مقرون به صرفه کنند. با این حال، این سیاست خوش نیت گاه می‌تواند منجر به عواقب ناخواسته‌ای مانند مصرف بیش از حد، هدر رفتن و توزیع ناعادلانه منابع شود. یک موضوع برجسته مصرف نامتناسب بنزین از سوی اقشار ثروتمند جامعه است که دارای چندین وسیله نقلیه هستند. ایران نیز از این قضیه مستثنی نیست و در حال حاضر با سرکوب قیمت بنزین، مصرف بنزین شدیداً افزایش یافته و در عین حال تعدد ماشین‌های تک سرنشین و ترافیک بسیار زیاد کلانشهر‌ها سبب شده است مصرف بنزین در کشور رکورد بزند و به ناترازی بنزین و واردات بیش از ۵ میلیارد دلاری بنزین در سال برسیم. از همین رو دولت چهاردهم برای اصلاح این روند مکلف است گامی در مسیر یارانه بنزین و اصلاح ساختاری آن بردارد که این مفهوم مبتنی بر تجدید ساختار یارانه‌های بنزین هم‌راستا با تغییر در سیستم سهمیه‌بندی مبتنی بر خودرو به سیستم سهمیه‌بندی مبتنی بر شخص با هدف بهینه‌سازی مصرف بنزین و تضمین توزیع عادلانه‌تر یارانه‌های انرژی است. 

 وضعیت فعلی مصرف بنزین در کشور
در سناریوی فعلی، مصرف بنزین در ایران بسیار فراتر از حد انتظار است. عوامل متعددی در ایجاد این وضعیت نقش دارند که یکی از مهم‌ترین آن‌ها مصرف بالای مصرف کنندگان مرفه که متعلق به دهک‌های بالای جامعه هستند، است. این افراد تمایل دارند چندین خودرو داشته باشند و در نتیجه مقادیر زیادی بنزین یارانه‌ای مصرف می‌کنند. این عمل نه تنها منابع ملی را تحت فشار قرار می‌دهد، بلکه منجر به توزیع ناعادلانه یارانه‌ها می‌شود و به نفع کسانی است که کمترین نیاز را به آن‌ها دارند. به طور سنتی، یارانه بنزین بر اساس مالکیت خودرو اختصاص می‌یابد و نرخ دوم بنزین که ۳ هزار تومان است به صورت بی‌نهایت در اختیار افراد است و از همین رو هیچ حد مصرفی در بنزین ایجاد نخواهد شد و منشأ اصلی این رویکرد، عدم کنترل مصرف شخصی افراد و عدم وجود داده در بخش مصرف صنعت حمل و نقل است و این رویکرد مبتنی بر یارانه بنزین به خودرو و بدون مانیتورینگ مصرف بنزین از سوی هر فرد چندین اشکال اساسی دارد. 
اولین مشکل تخصیص سهمیه بنزین به خودرو توزیع ناعادلانه یارانه انرژی است. افراد ثروتمندتر با چندین وسیله نقلیه سهم بیشتری از یارانه دریافت می‌کنند، در حالی که افراد بدون وسیله نقلیه هیچ یارانه‌ای دریافت نمی‌کنند. همچنین در این روش تشویق به مصرف بیش از حد بنزین می‌شود که منجر به هدر رفت و آسیب‌های زیست محیطی می‌گردد. سومین مشکل نیز فشار به منابع کشور است. نرخ بالای مصرف بار قابل توجهی بر منابع ملی و مالی وارد می‌کند و حالا پس از ناتراز شدن مصرف و تولید بنزین و حذف صادرات بنزین، به واردات بنزین نیز رسیدیم که منابع ارزی بسیار زیادی را طلب می‌کند و از طرف دیگر امنیت انرژی را به خطر می‌اندازد. 
برای رسیدگی به این مسائل، تغییر از سیستم سهمیه‌بندی مبتنی بر خودرو به سیستم سهمیه‌بندی مبتنی بر شخص یا همان بنزین به نفر بهترین پیشنهاد است. 
ماهیت راه‌حل پیشنهادی تخصیص یارانه بنزین به نفر به این شکل است که هر فرد یک سهمیه ثابت بنزین یارانه‌ای دریافت می‌کند که برای نیاز‌های ضروری خود کافی است. هرگونه مصرف فراتر از این سهمیه و الگوی بهینه مصرف را باید به قیمت بازار از افراد با سهمیه مازاد و مصرف نشده خریداری کنند. این سیستم مبتنی بر بنزین به نفر چندین مزیت کلیدی دارد. هر فرد سهم مساوی از یارانه دریافت و تضمین می‌کند منافع به دست کسانی می‌رسد که واقعاً به آن‌ها نیاز دارند. 
ترغیب به بهینه مصرف کردن و کاهش مصرف بنزین در کنار تشویق به استفاده کارآمد از بنزین با نفع حداکثری خانوار از سهمیه بنزین استفاده نشده به میزانی که حتی به قیمت صادراتی بنزین آن را به فروش برساند در مدل بنزین به نفر نهفته است. همچنین افراد با مصرف بالا با سهمیه محدود بنزین یارانه‌ای تشویق می‌شوند تا از تخصیص خود به نحو احسن استفاده و از مسیر‌های بیهوده سفر با خودرو یا استفاده از خودرو به شکل تک سرنشین اجتناب کنند. همچنین کاهش در مصرف بیش از حد بنزین با مکانیسم قیمتی جدید برای مصارف خارج از الگوی بهینه برای مصرف کنندگان با حجم مصرف بالا به ویژه آن‌هایی که دارای وسایل نقلیه متعدد هستند، بسیار کارآمد خواهد بود، زیرا در مدل بنزین به نفر با هزینه‌های بالاتری برای مصرف مازاد خود مواجه خواهند شد و از استفاده غیر ضروری جلوگیری خواهند کرد. 

 مهم‌ترین اثر بنزین به نفر، قاعده‌مند کردن صادرات بنزین و کنترل قاچاق سوخت است
مهم‌ترین اثر بنزین به نفر، قاعده‌مند کردن صادرات بنزین ذیل سازوکار بازار مبادله سهمیه بنزین در بورس انرژی و حذف کامل قاچاق سوخت است. به این ترتیب دیگر بنزین ۳ هزار تومانی یا هزار و ۵۰۰ تومانی معنایی ندارد و مردم درون الگوی بهینه مصرف خواهند داشت یا خارج از آن؛ از همین رو قیمت بنزین مبتنی بر یک قیمت بازاری و نزدیک به قیمت بازار آزاد خواهد شد که مصرف شخصی افراد را متأثر خواهد کرد. همچنین قیمت سوخت در صنعت حمل و نقل مبتنی بر پیمایش و بر مبنای سوخت جایگزین بنزین یعنی CNG خواهد بود و سهمیه CNG بر اساس پیمایش به تمامی خودرو‌های فعال در صنعت حمل و نقل با این شرط که به GPS و محاسبه خودکار پیمایش متصل شوند، پرداخت خواهد شد. 
یکی دیگر از اثرات مهم و بسیار راهبردی طرح بنزین به نفر، سقف مشخص بنزین با قیمت غیر بازار آزاد است. هر فرد به میزان مشخصی سهمیه ماهانه دارد و اگر بخواهد بالاتر از این مصرف کند باید از دیگر مردم سهمیه مازادشان را خریداری کند و اگر هم مصرف کمتر از سهمیه ماهانه و الگوی بهینه مصرف داشته باشد در بازار سهمیه مازاد خود را به فروش می‌رساند، بنابراین تنها در صورت افزایش جمعیت، سهمیه غیربازار آزاد اضافه خواهد شد و سقف اعطای سهمیه مبتنی بر نفر در طول سالیان آتی نیز ثابت خواهد بود و دیگر نگران افزایش و تشدید مصرف بنزین با قیمت یارانه‌ای نخواهیم بود و سقف مصرف بنزین با قیمت غیریارانه‌ای مشخص شده است. 
اجرای این مکانیسم جدید یارانه شامل چندین مرحله است:
۱- تخصیص سهمیه به نفر: به هر فرد یک سهمیه ثابت بنزین یارانه‌ای اختصاص می‌یابد. این سهمیه بر اساس میانگین نیاز‌های مصرف ضروری تعیین می‌شود. 
۲- قیمت گذاری در بازار: هرگونه مصرف بنزین بیش از سهمیه تخصیصی به قیمت بازار از طریق بازار بورس بنزین خریداری می‌شود. 
۳- بازار مبادله سهمیه بنزین در بورس انرژی: ایجاد این زیرساخت قوی برای بازار بورس بنزین در ذیل بورس انرژی بسیار مهم است. این سازوکار به این شکل است که افرادی که سهمیه مازاد دارند، سهمیه مازاد خود را به قیمت آزاد و نزدیک به قیمت صادرات یا واردات بنزین به دو دسته از افراد نیازمند مصرف بنزین برای مصارف شخصی بالاتر از الگوی بهینه و همچنین صادرکنندگان بنزین تخصیص خواهند داد. 
تغییر از سیستم سهمیه‌بندی بنزین به خودرو به سیستم سهمیه‌بندی فرد محور و بنزین به نفر برای اصلاح مسیر مصرف و یارانه بنزین یک گام مهم در جهت بهینه‌سازی مصرف و تضمین توزیع عادلانه‌تر منابع است. این رویکرد با تخصیص یارانه‌ها بر اساس افراد به جای وسایل نقلیه، به مسائل مصرف بیش از حد و توزیع ناعادلانه، ترویج استفاده کارآمدتر از بنزین و کاهش فشار بر منابع ملی می‌پردازد. اجرای موفقیت آمیز این سیستم مستلزم برنامه‌ریزی دقیق، زیرساخت‌های قوی و همکاری عمومی است، اما مزایای بالقوه از نظر کارایی اقتصادی، پایداری زیست محیطی و برابری اجتماعی آن را به یک تلاش ارزشمند تبدیل می‌کند. 

 بنزین برای هر نفر راه‌حلی برای حل کمبود بنزین
کریم یزدی‌خواه، کارشناس حوزه سیاستگذاری با اشاره به مشکل ناترازی بنزین که هر چند سال یک بار سراغ اقتصاد ایران می‌آید به «جوان» می‌گوید: «ایران سال‌هاست به طور متناوب درگیر ناترازی بنزین می‌شود و حالا نیز با توجه به تولید بیش از ۱۲۰ میلیون لیتر بنزین روزانه، مصرف بنزین به دلیل سرکوب قیمتی آن و اعطای بنزین به قیمت بسیار پایین رشد بیشتری از تولید بنزین داشته است و همین امر موجب ناترازی بنزین در هر برهه زمانی و اجبار به واردات آن شده است. نظام فعلی اعطای سهمیه بنزین به خودرو‌ها و سرکوب قیمت بنزین منجر به مصرف بالای آن و تکثیر خودرو‌های شخصی و تک سرنشین شده است. برای مقابله با این چالش‌ها، رویکرد جدیدی مورد نیاز است. اعطای سهمیه بنزین به مردم به جای خودرو، راه‌حل اصلی عدم تعادل بنزین در ایران است.» 
وی می‌افزاید: «راه‌حل پیشنهادی شامل تخصیص یارانه بنزین به مردم در یک سهمیه ثابت است که برای نیاز‌های ضروری آن‌ها کافی است. هر گونه مصرفی فراتر از این سهمیه را می‌توان به قیمت بازار خریداری کرد. اولاً، تضمین می‌کند هر فرد سهم مساوی از یارانه دریافت می‌کند و به نفع کسانی است که واقعاً به آن نیاز دارند. ثانیاً، مصرف بهینه بنزین را تشویق می‌کند و استفاده بی‌رویه را کاهش می‌دهد. افرادی که مصرف بالایی دارند، تشویق خواهند شد تا از تخصیص خود به نحو احسن استفاده و از مسیر‌های سفر غیرضروری با خودرو یا استفاده از خودروی تک سرنشین خودداری کنند.» 
این کارشناس سیاستگذاری اقتصادی با اشاره به تعیین مدل جدید مصرف برای مصارف شخصی و همچنین خودرو‌های فعال در صنعت حمل و نقل در طرح بنزین به نفر و تکمیل آن با تکیه بر اعطای سهمیه CNG مبتنی بر پیمایش مدل سرانه بنزین تصریح می‌کند: «همچنین صادرات بنزین را تنظیم و قاچاق سوخت را کنترل می‌کند. قیمت بنزین بر اساس قیمت بازار و نزدیک به قیمت بازار آزاد خواهد بود که بر مصرف شخصی مردم تأثیر می‌گذارد. قیمت سوخت در صنعت حمل و نقل بر اساس ناوبری و با استفاده از سوخت جایگزین مانند CNG خواهد بود. سهمیه CNG بر اساس ناوبری خواهد بود که به تمام وسایل نقلیه فعال در صنعت حمل و نقل پرداخت می‌شود و به GPS متصل است که به طور خودکار ناوبری را محاسبه می‌کند.» 
یزدی‌خواه در ادامه با اشاره به رویکرد بسیار راهبردی بنزین به نفر در ذی‌نفع کردن مردم در هدفمندسازی یارانه بنزین می‌گوید: «یکی دیگر از اثرات استراتژیک طرح سرانه بنزین، سقف مشخص بنزین با قیمت غیر آزاد در بازار است. هر نفر یک سهمیه ماهانه دارد و اگر بخواهد بیشتر مصرف کند باید سهمیه مازاد را از افراد دیگر خریداری کند. اگر کمتر از سهمیه ماهانه مصرف کنند و الگوی مصرف بهینه داشته باشند می‌توانند سهمیه مازاد خود را در بازار بفروشند. در نتیجه تنها با افزایش جمعیت، سهمیه‌های بازار غیر آزاد اضافه می‌شود و محدودیت اعطای سهمیه بر اساس نفر در سال‌های آینده مشخص می‌شود. با این کار نگرانی از افزایش و تشدید مصرف بنزین با قیمت یارانه‌ای برطرف و سقف مصرف بنزین با قیمت غیریارانه‌ای مشخص می‌شود.» 
وی در پایان خاطرنشان می‌کند: «اعطای سهمیه بنزین به مردم راه حل اصلی کمبود بنزین و چالش‌های قاچاق سوخت در ایران است. سیستم سرانه بنزین دارای چندین مزیت از جمله توزیع برابر یارانه‌ها، تشویق به مصرف بهینه، تنظیم صادرات و کنترل قاچاق سوخت است. با اجرای این راه حل، ایران می‌تواند به طور مؤثر به چالش‌های بنزینی خود رسیدگی و آینده انرژی پایدارتری ایجاد کند.»