آسیه فروردین - وی‌پی‌ان‌ها (VPN) یا شبکه‌های خصوصی مجازی، ابزارهای ضروری برای افراد در نقاطی در دنیا هستند که به آنها امکان می‌دهد از سانسور عبور کرده و با ترافیک اینترنتی رمزگذاری‌شده، از ناشناس بودن خود محافظت کنند. این ابزارها برای محافظت در برابر نظارت، اقدامات تلافی‌جویانه و پیگرد قانونی، اهمیت دارند.

در همین راستا و نظر به افزایش مستمر و روزمره کاربران اینترنت در بسیاری از نقاط دنیا به ابزارهای فیلترشکن و VPN سایت applecensorship، گزارشی از دسترسی و عملکرد این اپلیکیشن‌ها در فروشگاه‌های اپل و گوگل‌ (اپ‌استور و پلی‌استور)، که اهمیت بالایی برای کاربران دارد منتشر کرد.

در این گزارش، مطالعه اکتشافی و مقایسه‌ای برای تجزیه و تحلیل دسترسی به 50 مورد از محبوب‌ترین VPNها در 175 فروشگاه اپل و 176 فروشگاه گوگل‌پلی ارائه شده است.

• روش‌شناسی

روش تحقیق به دو مرحله تقسیم شد: اول فهرست 50 اپلیکیشن برتر VPN که بر اساس محبوبیت و دسترسی به آنها در فروشگاه اپل و گوگل‌پلی انتخاب شده بودند، گردآوری شد تا بین دو پلتفرم اصلی توزیع اپلیکیشن موبایل مقایسه شود.

دوم دسترسی اپلیکیشن‌های VPN در تمام 175 فروشگاه اپل و 176 فروشگاه گوگل‌پلی آزمایش شد. سپس نتایج، تجزیه و تحلیل و دسترسی اپلیکیشن‌های VPN در فروشگاه اپل و گوگل‌پلی، مقایسه و بررسی شد تا مشخص شود چگونه پیشنهادهای هر پلتفرم، بسته به بافت جغرافیایی و ملی آنها متفاوت است.

• ارقام کلی
• در مجموع، 17 هزار و 550 آزمایش در دو پلتفرم انجام شد که 50 اپلیکیشن VPN را شامل می‌شد. این موارد، در 175 فروشگاه اپل و 176 فروشگاه گوگل‌پلی آزمایش شدند.
• در اپ‌استور اپل، از 8 هزار و 750 آزمایش در 175 فروشگاه، اپلیکشن‌ها، 108 بار در دسترس نبودند که برابر با 1.23 درصد از کل آزمایش‌هاست.
• در فروشگاه گوگل‌پلی، از 8 هزار و 800 آزمایش در 176 فروشگاه، از جمله در دسته «بقیه جهان»، اپلیکیشن‌ها، 277 بار در دسترس نبودند که معادل 3.15 درصد از کل آزمایش‌هاست.
• به طور کلی، 385 مورد، عدم دسترسی شناسایی شد. این تعداد، به نرخ عدم دسترسی مشترک بین پلتفرم‌ها به میزان 2.19 درصد (550/385) انجامید. این امر، بیانگر نرخ نسبتا بالای دسترسی به VPN در سطح جهانی پس از بررسی اولیه است.

• اپلیکیشن‌ها و پلتفرم‌ها
• به دلیل وجود ممنوعیت قطعی اپلیکیشن‌های VPN در چین، هیچ‌یک از 50 برنامه VPN آزمایش‌شده در سراسر این دو پلتفرم در دسترس نیستند، زیرا تمام نسخه‌های iOS برنامه‌ها، حداقل در فروشگاه App China در دسترس نیستند.
• در پلی‌استور گوگل:
• 17 وی‌پی‌ان در همه 176 پلی‌استور، از جمله فروشگاه Play China (مسدودشده در چین) موجود است.
• 11 وی‌پی‌ان فقط در یک فروشگاه در دسترس نیستند: 9 برنامه در فروشگاه چین و 2 برنامه در فروشگاه روسیه.
• 16 وی‌پی‌ان در 2 تا 11 فروشگاه در دسترس نیست.
• 6 وی‌پی‌ان در 18 تا 42 فروشگاه موجود نیست.
• در اپ‌استور اپل:
• 39 وی‌پی‌ان فقط در 1 اپ‌استور در دسترس نیستند: چین.
• 10 وی‌پی‌ان در 2 تا 10 اپ‌استور در دسترس نیستند.
• 1 وی‌پی‌ان در 25 اپ‌استور در دسترس نیست.

• با نادیده گرفتن دسترسی به اپلیکشن‌ها، در فروشگاه Play چین، که از سرزمین اصلی چین قابل دسترسی نیستند، یکنواختی مناطقی که در بین پلتفرم‌ها در دسترس نیستند، برای هر برنامه لحاظ شده است. در این زمینه، نتایج زیر مشاهده شد:
• 27 وی‌پی‌ان نشان می‌دهند که در هر دو پلتفرم، دقیقا همان عدم دسترسی را دارند. این 24 وی‌پی‌ان، تنها در 2 فروشگاه یا کمتر در دسترس نیستند. (13 مورد از اینها در پلی‌استور چین در دسترس هستند، در حالی که در اپ‌استور در دسترس نیستند.)
• 23 وی‌پی‌ان تفاوت‌هایی را در عدم دسترسی و تعداد متفاوتی از فروشگاه‌های در دسترس، در 2 پلتفرم نشان می‌دهند. این تفاوت‌ها، گاهی اوقات می‌تواند بسیار مهم باشد.
• فقط 3 اپلیکیشن از این 23 اپلیکیشن در مقایسه با پلی‌استور، در اپ‌استور اپل عدم دسترسی بیشتری نشان می‌دهند. برای هر 20 برنامه دیگر، وی‌پی‌ان‌ها، در پلی‌استورهای بیشتر در دسترس نیستند.
• با این حال، پلی‌استورهایی که در دسترس نیستند، اغلب، کشورها و مناطقی هستند که فروشگاه‌های اپلیکیشن iOS ندارند، مانند بنگلادش، کومور، کوبا، اریتره، گینه، واتیکان، ایران، موناکو، ساموآ، سن‌مارینو، سومالی و سودان. فروشگاه Play Rest of World همچنین شامل مناطقی است که اپ‌استور ندارند. در مجموع، 79 موردِ عدم دسترسی در پلی‌استور، مربوط به مناطقی است که اپ‌استور ندارند.

• گرایش‌های جغرافیایی
• در دسترس نبودن VPN، بر اساس منطقه نشان می‌دهد آسیا-اقیانوسیه، با 63 مورد در 12 کشور در فروشگاه اپل و 77 مورد (16 کشور) در پلی‌استور گوگل، بیشترین تعداد موارد را دارد که در مجموع، 140 مورد از 386 مورد است. این رقم عمدتا به دلیل چین است که 78 مورد از این موارد را در هر دو پلتفرم به خود اختصاص می‌دهد.
• قاره آفریقا با 87 مورد عدم دسترسی (در 26 کشور) در رتبه بعدی قرار دارد. پس از آن قاره آمریکا با 49 مورد (در 13 کشور) و منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا با 49 مورد (در 11 کشور) قرار دارند. از این تعداد، ایران، در مجموع، 16 مورد را به خود اختصاص داده است (که همگی به پلی‌استور اختصاص دارد، چون در ایران، اپ‌استور وجود ندارد.) بنابراین ایران، پس از چین در رتبه دوم از نظر عدم دسترسی به اپلیکیشن‌های VPN قرار دارد.
• پس از چین و ایران، ترکمنستان و روسیه با 12 مورد، بیشترین موارد عدم دسترسی به VPN را دارند.

• تحلیل‌ها و دیدگاه‌ها

داده‌ها نشان می‌دهد اپلیکیشن VPN همچنان در اپ‌استور، که تنها یکی از دو پلتفرم موجود در چین است، در این کشور در دسترس نیست. در سال 2017، اپل به درخواست مقامات چینی، تمام برنامه‌های VPN را از اپ‌استور چین خود حذف کرد. این کار به کاهش سریع تعداد اپلیکیشن‌های VPN موجود در این کشور و ممنوعیت کامل منجر شد که این ممنوعیت تا به امروز حفظ شده است.

کشورهایی مانند ایران، روسیه و ترکمنستان نیز موارد قابل‌توجهی از عدم دسترسی به VPN را به دلیل سانسور نشان می‌دهند. آمار روسیه برای عدم دسترسی به VPN با چارچوب تنظیم‌گری و مقررات این کشور، که شامل قوانینی علیه فناوری‌هایی است که دور زدن سانسور رسمی را امکان‌پذیر می‌سازد، سازگار است.

هنگام مقایسه برای عدم دسترسی اپلیکیشن‌های VPN در اپ‌استور و پلی‌استور، تفاوت‌های قابل‌توجهی در گستره جغرافیایی و سطوح دسترسی مشاهده می‌شود.

فروشگاه گوگل‌پلی با 277 مورد عدم دسترسی، تعداد و گستره بیشتری از موارد عدم دسترسی نسبت به فروشگاه اپل با 108 مورد دارد.

فروشگاه اپل عمدتا محدودیت‌های اپلیکیشن‌ها در چین را به همراه محدودیت‌های موقتی پراکنده در کشورهای دیگر منعکس می‌کند. به عنوان مثال، در ویتنام، یک اپلیکیشن از 18 دسامبر 2023 تا 3 ژانویه 2024 در دسترس بود اما در 21 مارس 2024، غیرقابل دسترس شد. در هند نیز اپلیکیشنی دیگر از 29 ژوئن 2021 تا 30 ژوئن 2022 در دسترس بود و سپس در 28 دسامبر 2022 غیرقابل دسترس شد. معمولا این محدودیت‌ها یا عدم دسترسی‌ها، تنها بر یک یا دو کشور به ازای هر اپلیکیشن تاثیر می‌گذارند.

در مقابل، برخی از اپلیکیشن‌های فروشگاه گوگل‌پلی تا 42 فروشگاه پلی (از جمله «بقیه جهان») در دسترس نیستند،  که ممکن است نشان‌دهنده درجه بالاتری از محدودیت باشد.

در نگاه اول، پلی‌استور محدودیت‌های دسترسی گسترده‌تری نشان می‌دهد که به اجرای بالقوه سختگیرانه‌تر سیاست‌های دسترسی به اپلیکیشن‌های داخلی یا دولتی نسبت به فروشگاه اپل اشاره دارد. این امر بیشتر درباره مناطقی صادق است که به هر دو پلتفرم اپل و گوگل دسترسی دارند.

مقایسه مناطقی که هر دو پلتفرم را دارند، نشان می‌دهد 62 منطقه، تعداد بیشتری از موارد عدم دسترسی در فروشگاه گوگل‌پلی (231 مورد عدم دسترسی) در مقایسه با فروشگاه اپل (تنها 28 مورد) دارند.

تنها 13 کشور، موارد بیشتری از عدم دسترسی در اپل‌استور (18 مورد) در مقایسه با پلی‌استور (5 مورد) دارند.

با این حال، دسترسی جهانی پلی‌استور (224 کشور و قلمرو در سراسر جهان) به طور قابل‌توجهی بیشتر از اپ‌استور (175 فروشگاه اپل) است.

این بدان معناست که بسیاری از موارد عدم دسترسی شمارش‌شده در پلی‌استور باید به صورت متفاوت مورد توجه قرار گیرند. به عنوان مثال، در ایران که 16 مورد عدم دسترسی مشاهده شده، اپ‌استور در دسترس نیست و پلی‌استور، 34 وی‌پی‌ان را به کاربران اندروید ارائه می‌دهد، در حالی که هیچ‌کدام از VPNها برای کاربران iOS در دسترس نیست. (توضیح عصر ارتباط: گوگل‌پلی در ایران مشمول فیلترینگ است و تاکنون نیز تلاش‌ها برای رفع آن به نتیجه نرسیده است.)

همین موضوع برای کاربران در بنگلادش، کومور، کوبا، اریتره، گینه، واتیکان، موناکو، ساموآ، سن‌مارینو، سومالی، سودان و بسیاری از کشورهای دیگر که در پلی‌استور، «بقیه جهان» را شامل شده‌اند، صدق می‌کند.

در نهایت، به جز چین، هیچ کشور یا منطقه‌ای، تحت‌تاثیر محدودیت‌های گسترده روی اپلیکیشن‌های VPN قرار نگرفته و اغلب VPN‌ها حتی در کشورهایی که حقوق دیجیتال را بیشتر محدود می‌کنند، در دسترس هستند.

این امر نشان می‌دهد دولت‌هایی که بیشتر نگران استفاده از وی‌پی‌ان در کشورهای‌‌شان هستند، به جای محدودیت دسترسی، سرورهای مورداستفاده توسط VPN را مسدود می‌کنند.

عدم دسترسی به VPNهای خاص در این قبیل کشورها (جز اینکه به صاحبان/ ناشران اپلیکیشن نسبت داده شود) ممکن است بیانگر این باشد که مقامات علاوه بر مسدودسازی سرورهای آن، دسترسی به یک اپلیکیشن را به دلیل توانایی صاحبان VPN برای تطبیق یا دور زدن محدودیت‌ها کاهش دهند.

(176 پلی‌استور شامل یک دسته به نام «بقیه جهان» است. این دسته به گروه‌بندی پیش‌فرضی اشاره دارد که توسط گوگل برای مدیریت توزیع اپلیکیشن‌ها در مناطقی که پلی‌استور ملی اختصاصی ندارند، لحاظ شده است. پلی‌استور «بقیه جهان»، 49 کشور/ منطقه را شامل می‌شود که به صورت جداگانه در بین کشورهایی که گوگل به طور صریح با پلی‌استور محلی پشتیبانی می‌کند، فهرست نشده‌اند. برای اهداف این بررسی کوتاه، این پلی‌استور نیز مانند هر فروشگاه دیگر محاسبه شده است.)

• معضل مضاعف کاربران و دولت‌ها

پدیده فیلترینگ و دسترسی به فیلترشکن‌ها اکنون به معضلی مضاعف برای کاربران و دولت‌ها تبدیل شده است.

در ایران استفاده از فیلترشکن‌ها عامل کندی اینترنت عنوان می‌شود و کاربران نیز همچنان خواستار دسترسی به برخی پلتفورم‌های ممنوعه هستند.

اگرچه در گزارش فوق به تلاش و هزینه دولت‌ها برای اختلال در دسترسی به فیلترشکن‌ها پرداخته شده است اما هفته قبل گزارشی در نشریه فوربس منتشر کردیم که نشان می‌داد میلیاردها کاربر با بحران‌های متعدد ناشی از فیلترشکن‌های رایگان و خطرناک مواجه هستند.

گزارش‌های اخیر به کاربران هشدار می‌دهد از نصب VPN‌های رایگان در پلی‌استور گوگل اجتناب کنند چراکه طبق این هشدار جدید، بیش از 2 میلیارد نصب برنامه، پرخطر شناسایی شده‌اند.

داده‌های به دست آمده در این گزارش به ویژه در ایران که میلیون‌ها کاربر در حال استفاده از انواع مختلف و همزمان چندین VPN یا فیلترشکن در گوشی و کامپیوترهای خود هستند، مساله‌ای جدی محسوب می‌شود. اگرچه هفته‌نامه عصر ارتباط پیش از این نیز به نقل از منابع امنیت سایبری خارجی، گزارش‌های متعددی در خصوص گسترش انواع بدافزار، باج‌افزار و جاسوس‌افزارها در پوشش فیلترشکن‌های رایگان منتشر کرده است، اما نتایج تحقیقات جدید نشان می‌دهد که نه تنها از میزان این تهدیدها در گوگل‌پلی به عنوان یکی منبع اصلی دریافت VPNها کم نشده، بلکه حتی در اقدامی گمراه‌کننده، زمینه برای نصب و استفاده بیشتر این تهدیدها از سوی کاربران نیز فراهم شده است.

یافته‌های جدید Top10VPN نشان می‌دهد که ظاهرا نوعی هماهنگی آگاهانه میان گوگل‌پلی با عرضه‌کنندگان انبوهی از فیلترشکن‌های ناامن که عمدتا نیز سازندگان آنها نامعلوم هستند، صورت گرفته است که این امر همانطور که پیشتر هم خطاب به متولیان حوزه سایبری کشور نوشته بودیم، نشان از تشدید تهدیدهای امنیت سایبری برای ایرانی‌ها دارد.

کمااینکه در بخشی از تحقیقات Top10VPN آمده است: «۹۳ درصد VPNهای رایگان اندروید در پلی‌استور دارای برچسب‌های ایمنی داده گمراه‌کننده بودند، در حالی که گوگل به‌راحتی می‌توانست قوانین خود را اجرا و بهتر از این، از مصرف‌کنندگان محافظت کند!» (منبع:عصرارتباط)