به گزارش خبرنگار خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، پرتوی از قیام امام حسین (ع) به همت پژوهشگران در کتاب‌ها انعکاس یافته و پژوهشگران با نیت دفاع از مکتب و مظلومیت آن حضرت و یارانش قلم زده‌اند. البته توجه به این نکته ضروری است که شاید تمام این پژوهش‌ها بخشی از آرمان‌های حضرت سیدالشهدا باشد که برای تحقق در آینده تاریخ پیگیری می‌کرده است. در این گزارش چند کتاب از مهم‌ترین کتاب‌ها در مورد قیام عاشورا را مرور کردیم.
هرکدام از پژوهشگرانی که با نیت دفاع از مکتب و مظلومیت امام حسین (ع) و یاران آن حضرت قلم زده‌اند، پرتوی از این قیام را نمایان ساخته‌اند. اما واقعیت شاید فراتر از همه اینها باشد و تمامی این فرضیه‌ها و نظریه‌ها بخشی از آرمان‌هایی باشد که حضرت سیدالشهدا نه برای زمانه خود، بلکه برای تحقق در آینده تاریخ پیگیری می‌کرده است. به برکت همین استدلال‌ها و استنباط‌ها بوده که نهضت‌های گوناگون با رویکردهای مختلف، از نهضت حسینی الهام گرفته‌اند. تاثیرگذاری و شورانگیزی این حماسه جاوید تاریخ بشری، آیین‌ها و فرهنگ‌هایی را آفریده که پرسش‌ها و پاسخ‌های دیگری را بر آن افزوده است که نیاز به پژوهش‌های جدید را دو چندان کرده است. در این گزارش چند اثر از مهم‌ترین کتاب‌ها درباره قیام عاشورا را مرور کرده‌ایم.
تاملی در نهضت عاشورا
رسول جعفریان
کتاب «تاملی در نهضت عاشورا» اثر رسول جعفریان از سوی انتشارات علم به چاپ رسیده است. حجت الاسلام والمسلمین رسول جعفریان، استاد و پژوهشگر تاریخ علی‌الخصوص تاریخ دین اسلام، کتابی همه جانبه و وسیع در باب قیام امام حسین (ع) با نام تاملی در نهضت عاشورا منتشر کرده است که حاصل چندین سال تحقیق و بررسی و جمع آوری اطلاعات لازم جهت آمادگی برای انتشار بوده است. نسخه ابتدایی این کتاب در دهه هشتاد شمسی منتشر شد و اکنون در ویرایش جدید آن حجم مطالب به تقریباً دو برابر نسخه نخست رسیده است. این افزایش حجم نشان از پویایی امر تحقیقات و علاقه پژوهشگران به تحلیل و درک جنبه های گوناگون این قیام عظیم داشته است.
محتوای کتاب موضوعات مختلفی را شامل می‌شود که وجه مشترک همه آنها قیام عاشورا و تفکر امام حسین (ع) است. شروع اثر با معرفی منابع تاریخی معتبر و مربوط به رویداد کربلا است. سپس توضیحاتی در باب زمینه‌های قیام و گزارشاتی مفصل و جزئی از واقعه عاشورا و اتفاقات کربلا به مخاطب ارائه می‌شود. یکی دیگر از جنبه‌های مورد توجه قیام امام حسین (ع)، اتفاقات بعد از واقعه عاشورا و شهادت حضرت و یارانشان است که رویدادهای صورت گرفته تا چهلمین روز پس از واقعه و اربعین امام حسین (ع) را شامل می‌شود. این قیام همچون یک مکتب بزرگ فکری اهداف و حکمت‌هایی داشته که از دیگر نکات مورد بررسی کتاب است و پس از آن آثاری را که این نهضت بزرگ فکری بر کلیت جهان اسلام گذاشت و بعد شعاری و شکل‌های آن را زیر ذره‌بین قرار می‌دهد. این قیام بزرگ در گذر زمان به شکل‌های مختلف به جهانیان عرضه شده که در برخی از این اشکال در اصل قضیه دست برده شده و جنبه‌های مختلف آن مورد تحریف قرار گرفته است که نگارنده این تحریفات را نیز در قالب فصلی جداگانه به خوانندگان معرفی می‌کند.
نهضت امام حسین (ع) و قیام کربلا
غلامحسین زرگری‌نژاد
کتاب «نهضت امام حسین (ع) و قیام کربلا» تالیف غلامحسین زرگری‌نژاد از سوی انتشارات سمت به چاپ رسیده است. در بخش‌های هفتگانه کتاب مؤلف ابتدا با بررسی و نقد مهم‌ترین منابع تحقیق حادثه کربلا، با عنایت به ارزش‌گذاری مؤلفان و روش‌شناختی آنان، به ارزش روایات ابومخنف مهم‌ترین گزارشگر نهضت کربلا پرداختند و پس از بیان چگونگی روند شکل‌گیری اشرافیت اموی، حوادث کربلا و محورهای کلی نهضت را از آغاز سلطنت یزید تا شهادت امام حسین (ع) شرح و تبیین کرده است و در ادامه با بررسی و تحلیل اهداف و مبانی تئوریک و اعتقادی نهضت حسینی به همراه بحثی در پیامدهای قیام کربلا، بحث را به پایان برده است. بخش نهایی کتاب حاوی گزارشی از نام و نشان شهدای کربلا بر اساس آثار تاریخی و مقاتل است.
مقتل ابومخنف
ابومخنف لوط بن یحیی بن سعید بن مخنف ازدی غامدی
نخستین مقتل حسینی که گزارش جامع از زمینه‌ها و حادثه کربلا در آن روایت شده، از آن ابومخنف لوط بن یحیی بن سعید بن مخنف ازدی غامدی (م ۱۵۷ ه.ق) است که تقریباً اختلافی میان تاریخ‌پژوهان به چشم نمی‌خورد، هرچند برخی از ابوالقاسم اصبغ بن نباته تمیمی نام برده‌اند که از یاران امیرمومنان بوده و پس از عمری دراز در حوالی سال ۱۰۰ ه.ق وفات کرده است.
هرچند از مقتل ابی‌مخنف نیز جز در تاریخ الامم و الملوک محمدبن جریر طبری (م ۳۱۰ ه.ق) یعنی بزرگترین مورخ ایرانی تاریخ اسلام، نمی‌توان نشانی یافت. طبری در مجموع در جلد پنجم تاریخ خویش ۱۲۵ روایت درباره تاریخ کربلا گزارش کرده که از این تعداد، ۱۰۰ روایت را به صورت مستقیم و البته با واسطه‌هایی از ابی‌مخنف نقل کرده است. بسیاری از راویان اصلی واقعه عاشورا، شاهدان عینی و حاضر در میدان کربلا بوده‌اند و آنچه از منابع مختلف به دست ما رسیده از ارزش تاریخی بسیار برخوردار است.
تعیین تاریخ دقیق و نام کسی که نخستین بار به ثبت و تدوین واقعه عاشورا پرداخته، دشوار است زیرا نزدیک به ۱۴ سده از آن تاریخ گذشته است. با این‌حال، می‌توان با دقت در منابع و بررسی گزارش‌ها و اخبار برجای‌مانده تا حدودی به حقیقت نزدیک شد. منابع قابل اعتماد تقریباً اتفاق دارند که برای نخستین‌بار در اوایل سده دوم هجری، ابومخنف لوط بن یحیی بن سعیدبن مخنف بن سلیم ازدی کوفی (م ۱۵۸ ه) گزارش‌های مربوط به واقعه کربلا را در کتابی که آن را «مقتل‌الحسین علیه‌السلام» نامید، گردآورد.
شواهد تاریخی نشان می‌دهد که ابومخنف کتاب مقتل خود را در حدود دهه سوم از سده دوم هجری تألیف کرده است زیرا هنگامی که وی در این کتاب به خبر ورود مسلم بن عقیل به کوفه و اقامت او در خانه مختار بن ابی عبید ثقفی اشاره می‌کند، چنین می‌افزاید: «خانه‌ای که امروز به خانه مسلم بن مسیب شهرت دارد» از این اشاره ابومخنف می‌توان دریافت که هنگامی که او مشغول تألیف کتاب مقتل بوده، خانه مذکور به مسلم بن مسیب تعلق داشته و بنا بر روایت طبری مسلم تا سال ۱۲۸ هجری قمری زنده بوده است. از این رو، می‌توان با ظن قریب به یقین گفت که کتاب مقتل‌الحسین در سال‌های پایانی دهه سوم سده دوم هجری، یعنی بین سال‌های ۱۲۷ تا ۱۳۰ که دوره ضعف امویان و مقارن با آغاز دعوت عباسیان است، تدوین شده است.
قیام امام حسین (ع)
سیدجعفر شهیدی
کتاب «قیام امام حسین (ع)» سید جعفر شهیدی از سوی انتشارات دفتر نشر فرهنگ اسلامی به چاپ رسیده است. قیام امام حسین علیه حکومت یزید پسر معاویه که سبب شهادت امام حسین (ع) و یارانش در دهم محرم سال ۶۱ هجری و اسارت خانواده ایشان شد یکی از مهم‌ترین حرکت‌های اعتراضی و قیام‌های تاریخ اسلام است. این قیام در برابر انحراف از باورهای دینی و اخلاقی اسلام در آن زمان شکل گرفت و یکی از مهم‌ترین فریادهای آن امربه‌معروف و نهی از منکر بود. این اتفاق آثار مذهبی، سیاسی و اجتماعی زیادی به دنبال خود داشت و یکی از عوامل شکل‌گیری هویت شیعیان شد. «سید جعفر شهیدی» در ارتباط با بررسی ریشه‌های فرهنگی و اجتماعی این قیام کتاب «پس از پنجاه سال» را به نگارش درآورده است.
نفس‌المهموم
شیخ عباس قمی
شیعیان شیخ عباس قمی را با مفاتیح الجنان می‌شناسند، اما حق او بر گردن شیعیان بیش از اینهاست. شیخ عباس، مقتلی مفصل‌تر از لهوف به یادگار گذاشته با نام «نفس‌المهموم» که نامش برگرفته از حدیث امام صادق (ع) است که فرمود: «نَفَسُ المَهمومِ لِظُلمِنا تَسبیحٌ وَ همُّه لَنا عِبادَةٌ وَ کِتمانُ سِرّنا جِهادُ فی سَبیلِ الله» ترجمه: نَفَس کسی که به خاطر مظلومیت ما اندوهگین شود تسبیح است، اندوه بر ما عبادت است و کتمان و پوشاندن راز ما جهاد در راه خداست. نفس‌المهموم از لهوف مفصل‌تر و از همین روی به لحاظ تاریخ‌شناسانه دقیق‌تر است.
آغازش با ولادت امام است، اما پایانش با قیام مختار خاتمه می‌یابد. باب اول، حاوی دو فصل است فضایل امام حسین (ع) و همچنین ثواب گریستن در عزای امام حسین و لعن قاتلان وی. باب دوم، حاوی رخدادهایی است که بعد از بیعت کردن مردم با یزید بن‌معاویه تا شهادت امام حسین (ع) اتفاق افتاده است.
این باب مفصل‌ترین باب کتاب و در ۲۰ فصل تنظیم شده است. باب سوم، حاوی وقایع بعد از شهادت امام حسین (ع) است. باب چهارم، حاوی رویدادهای پس از شهادت امام حسین (ع)، مانند گریستن آسمان، ناله فرشتگان و گریستن جنیان است. باب پنجم، درباره فرزندان و زنان امام و فضیلت زیارت آنها و همچنین ستم حاکمان ظالم در تخریب بارگاه حسینی است در خاتمه کتاب، قیام توابین و قیام مختار شرح داده شده است.
واقعه کربلا (ترجمه نفس‌المهموم)
شیخ عباس قمی
در کربلا چه گذشت ترجمه کتاب نفس‌المهموم توسط محمدباقر کمره‌ای است که از سوی انتشارات جمکران به چاپ رسیده است. «نَفَسُ المَهْموم فی مُصیبَهِ سیّدنا الحُسَیْن المَظْلوم» کتابی درباره واقعه کربلا و وقایع پس از آن، نوشته شیخ عباس قمی است. مطالب کتاب از ولادت امام حسین (ع) آغاز و سپس مناقب امام سوم شیعیان را ذکر کرده و آنگاه تمام وقایع مربوط به واقعه کربلا را شرح می‌دهد. میرزا ابوالحسن شعرانی و محمدباقر کمره‌ای این کتاب را به زبان فارسی ترجمه کرده‌اند.
عباس بن محمدرضا قمی (۱۲۹۴-۱۳۵۹ ق) مشهور به شیخ عباس قمی و معروف به محدث قمی، از علمای شیعه در قرن چهاردهم قمری است که یکی از زبده‌ترین چهره‌های شیعه در حدیث، تاریخ و تبلیغ دانسته شده و ابن بابویه قمی، جد اعلای وی معرفی شده است. شیخ عباس قمی، انگیزه خود از نگارش نفس‌المهموم را جمع‌آوری مقتل مختصر امام حسین (ع) با استفاده از روایات مورد اعتماد دانسته و این کار را نهایت آرزوی خود دانسته است.
«اللهوف علی قتلی الطفوف»
سیدالجلیل علی بن طاووس
در میان مقاتل، لهوف سید بن‌طاووس، از معتبرترین‌ها و البته موجزترین‌هاست و ترجمه سیداحمد فهری را می‌توان روان‌ترین برگردان آن به زبان فارسی دانست. وی واژه «لهوف» را به آه سوزان ترجمه کرده است. لهوف را نمی‌توان یک اثر تاریخی دانست و اگر کسی بخواهد به‌عنوان یک کتاب تاریخی به این منبع مراجعه کند با پرسش‌های بسیاری مواجه می‌شود.
به‌طور مثال بخش‌هایی از اتفاقاتی که در زندگی امام حسین (ع) افتاده به دلیل همان مختصر بودن کتاب مطرح نشده است. سید بن‌طاووس، کتاب را با نگاهی عرفانی نگاشته و از همین رو است که عنوان هر بخش را «مسلک» نامیده است. مسلک اول را با حوادث قبل از ماجرای عاشورا؛ ولادت امام حسین (ع) و مراسم ولادت او؛ تعبیر خواب ام‌الفضل و گریه شدید پیامبر (ص) بر امام مولود آغاز کرده است و در مسلک‌های بعد زمانه پس از شهادت امام حسن، حج و سخنرانی امام حسین در مکه… و نهایتاً آنچه در روز عاشورا در کربلا بر امام و اهل بیت او رفت را مسلک‌به‌مسلک آورده است و در پایان نیز تدفین اجساد مطهر شهدای کربلا را شرح داده است. لهوف اینجا به پایان می‌رسد و ما می‌مانیم و آنچه بر خواهر بهترین برادر رفته است. الشام… الشام… الشام…
آهی سوزان بر مزار شهیدان
ترجمه سیداحمد فهری زنجانی
کتاب «آهی سوزان بر مزار شهیدان» نوشته سیدالجلیل علی بن طاووس و ترجمه سیداحمد فهری زنجانی است. این کتاب به واقعه کربلا پرداخته و توسط شرکت چاپ و نشر بین‌الملل روانه بازار شده است. کتاب «آهی سوزان بر مزار شهیدان» ترجمه کتاب «اللهوف علی قتلی الطفوف» نوشته سیدالجلیل علی بن طاووس است.
در این کتاب، نخست زندگی نویسنده و نظرات دانشمندان مذهب شیعه درباره او و تألیفاتش ذکر شده و سپس مباحثی در مورد زندگی امام حسین (ع) و حوادث کربلا در ۳ مسلک روایت شده که عبارتند از: در بیان امور پیش از جنگ، در توصیف احوال جنگ و در بیان امور پس از شهادت امام حسین (ع) کتاب «اللهوف» اثر ابن طاووس، اختصار و اشتهار را با هم جمع کرده و نزد علمای برجسته شیعه جایگاه مهمی برای خودش باز کرده است؛ به طوری که آیت‌الله سیدمحمدعلی قاضی تبریزی نقلیات این کتاب را بسیار مورد اعتماد دانسته و گفته است که در میان کتب مَقاتل کتاب مَقْتَلی به اندازه اعتبار و اعتماد به آن نمی‌رسد.
∎
نظر شما