تغییرات اقلیمی انتقال بیماری‌های وابسته به پشه آئدس را در دنیا بیشتر کرده است.

به گزارش همشهری آنلاین، تب دنگی در حال حاضر شایع‌ترین بیماری منتقل شده توسط پشه‌های آئدس است. گزارش‌ها نشان می‌دهد که موارد دنگی در دو دهه گذشته هشت برابر شده است. فقط در سال ۲۰۱۹، بیش از ۵ میلیون مورد در سراسر جهان گزارش شده است. بیشترین تعداد موارد اغلب در مناطق گرمسیری و نیمه گرمسیری، مانند آسیای جنوب شرقی، آمریکای لاتین، و به طور فزاینده، بخش‌هایی از اروپا مانند فرانسه، ایتالیا و اسپانیا دیده می‌شود.

در ایران، گونه‌ای که بیماری تب دنگی را منتقل می‌کند، عمدتاً آئدس آلبوپیکتوس (Aedes albopictus) یا پشه ببر آسیایی است. اولین موارد ثبت شده از تب دنگی در ایران به ۱۴ سال پیش برمی‌گردد. در آن زمان مواردی از ابتلا به تب دنگی در جنوب ایران گزارش شد. این موارد عمدتاً مربوط به مسافرانی بود که به کشور‌های حاشیه خلیج فارس سفر کرده بودند و پس از بازگشت به ایران علائم بیماری را نشان دادند. با این حال، در سال‌های اخیر تعداد موارد ابتلا به تب دنگی افزایش یافته است.

چرا این استان‌ها

این پشه در ایران تا کنون در استان‌ها فارس، خوزستان، هرمزگان، بوشهر، سیستان و بلوچستان، مازندران، گیلان، و گلستان گزارش شده است. این استان‌ها به دلیل شرایط جغرافیایی و آب و هوایی مناسب برای تکثیر پشه آئدس، پرخطر شناخته شده‌اند. در استان فارس دو مورد فوتی امسال ثبت شده است که یکی از آن‌ها در امارات مبتلا شده و دیگری یک خانم ۸۳ ساله با بیماری‌های زمینه‌ای بود.

پراکنش جهانی گونه آئدس

پشه آئدس بیشتر عمدتا در مناطق گرمسیری و نیمه‌گرمسیری یافت می‌شود. در مناطق سردتر و خشک‌تر، این پشه‌ها کمتر شایع هستندولی آن هم با تغییرات اقلیمی تغییر کرده است.

آمریکای جنوبی و مرکزی

جنوب شرقی آسیا

آفریقا

جنوب ایالات متحده آمریکا

پشه آئدس چطور به شمال کشور راه یافته است؟

پشه آئدس، به ویژه گونه‌های آئدس اجیپتی و آئدس آلبوپیکتوس، به دلیل توانایی تطبیق بالا و استفاده از مسیر‌های تجاری و مسافرتی به مناطق مختلف جهان گسترش یافته‌اند. عوامل مختلفی باعث انتقال این پشه‌ها به مناطقی مانند جنگل‌های شمال ایران شده است.

۱. حمل و نقل و تجارت بین‌المللی

حمل و نقل کالاها: پشه آئدس می‌تواند به وسیله وسایل نقلیه مختلف مانند کشتی‌ها، هواپیماها، و کامیون‌ها به مناطق جدید منتقل شود. تخم‌های پشه آئدس می‌توانند در آب‌های کوچک مانند گلدان‌ها، لاستیک‌های مستعمل، و ظروف ذخیره‌سازی آب به نقاط دوردست منتقل شوند.

تجارت بین‌المللی: انتقال کالا‌ها بین کشورها، به ویژه کالا‌هایی که ممکن است آب راکد داشته باشند، می‌تواند باعث انتقال تخم‌ها و لارو‌های پشه آئدس شود.

۲. مسافرت‌ها و جابجایی انسان‌ها

گردشگری و مهاجرت: افزایش مسافرت‌های بین‌المللی و داخلی می‌تواند منجر به انتقال پشه‌ها از مناطق آلوده به مناطق جدید شود. مسافران ممکن است تخم‌ها یا لارو‌های پشه‌ها را به صورت ناخواسته به همراه داشته باشند.

جابجایی جمعیت: مهاجرت‌های انسانی نیز می‌تواند یکی از عوامل گسترش پشه آئدس باشد، به ویژه در مناطقی که زیرساخت‌های بهداشتی و مدیریت آب ضعیف است.

۳. تغییرات آب و هوایی

گرمایش جهانی: تغییرات اقلیمی و گرمایش جهانی باعث افزایش دما و تغییر الگو‌های بارش در مناطق مختلف شده است، که می‌تواند شرایط زیست‌محیطی مناسب‌تری برای پشه آئدس فراهم کند. مناطق جنگلی شمال ایران با آب و هوای مرطوب و معتدل می‌توانند زیستگاه مناسبی برای این پشه‌ها باشند.

۴. تغییرات محیط زیستی و شهری

افزایش شهرنشینی: توسعه شهری و تغییرات در استفاده از زمین می‌تواند زیستگاه‌های طبیعی پشه‌ها را گسترش دهد. مناطق جنگلی شمال ایران با افزایش تراکم جمعیت و توسعه زیرساخت‌های شهری ممکن است بیشتر در معرض حمله پشه آئدس قرار بگیرند.

رشد زیرساخت‌های آبی: ایجاد منابع آب مصنوعی مانند استخرها، مخازن آب و نهر‌های مصنوعی می‌تواند زیستگاه‌های مناسبی برای تکثیر پشه‌ها ایجاد کند.

۵. فعالیت‌های کشاورزی و باغبانی

آبیاری: استفاده از روش‌های آبیاری نامناسب و ایجاد مناطق آبگیر می‌تواند محیط مناسبی برای تخم‌ریزی و تکثیر پشه‌ها فراهم کند.

تراکم گیاهی: مناطق جنگلی و باغ‌ها با تراکم گیاهی بالا محیط مناسبی برای استراحت و پناه پشه‌ها هستند.

۶. انتقال از کشور‌های همسایه

مجاورت جغرافیایی: کشور‌های همسایه ایران ممکن است قبلاً تحت تأثیر پشه آئدس قرار گرفته باشند و از طریق مرز‌های مشترک و جابجایی‌های محلی، این پشه‌ها به شمال ایران منتقل شده باشند.

زیستگاه‌های نزدیک به انسان

پشه آئدس، به ویژه گونه‌های آئدس اجیپتی و آئدس آلبوپیکتوس علاوه بر مناطق گرمسیری و نیمه‌گرمسیری طبیعی جهان، به طور معمول در مناطق شهری و نیمه‌شهری با تجمعات انسانی بالا نیز زندگی می‌کنند. پشه آئدس تخم‌های خود را در آب‌های راکد مانند گودال‌ها، سطل‌ها، گلدان‌های گیاهان، و حتی ظروف کوچک آب در اطراف منازل قرار می‌دهد. این پشه‌ها به مکان‌های با پوشش گیاهی متراکم علاقه دارند، زیرا این مناطق به آن‌ها پناهگاه مناسبی در برابر گرما و شکارچیان می‌دهد.

تاثیر تغییر اقلیم بر زادآوری پشه آئدس

اگرچه استفاده از منابع آب راکد، عدم مدیریت صحیح زباله و گسترش مناطق شهری بدون توجه به بهداشت محیط می‌تواند به افزایش جمعیت پشه‌ها و احتمال انتقال بیماری‌ها منجر شود، برای تکثیر پشه آئدس دمای هوا و رطوبت بسیار کلیدی است. در دما‌های بالاتر (بین ۲۵ تا ۳۰ درجه سانتی‌گراد)، سرعت تکثیر ویروس افزایش می‌یابد. در گذشته، این پشه‌ها عمدتاً در مناطق گرمسیری و نیمه‌گرمسیری یافت می‌شدند، اما اکنون به مناطق سردتر نیز راه یافته‌اند.

تغییرات اقلیمی، تخریب زیستگاه‌های طبیعی و تغییرات کاربری زمین‌ها تماس انسان‌ها با پشه‌های آئدس و در نتیجه میزان بروز بیماری‌های مرتبط را بیشتر کرده است. برخی مناطق خشک‌تر که قبلاً برای پشه‌های آئدس نامناسب بودند، با افزایش بارندگی‌های متناوب به زیستگاه‌های جدیدی برای این پشه‌ها تبدیل شده‌اند.

رویداد‌های شدید آب و هوایی مانند سیل‌ها و طوفان‌ها اغلب منجر به ایجاد آب‌های راکد و تسهیل جابجایی پشه‌ها به مناطق جدید می‌شوند. به عنوان مثال، در دهه گذشته، گزارش‌های متعددی از مشاهده پشه آئدس آلبوپیکتوس در اروپا و حتی برخی مناطق شمالی آمریکا که قبلاً این پشه‌ها در آنجا حضور نداشتند، ثبت شده است. در همین ایران تا ۱۵ سال پیش هیچ گزارشی از وجود پشه آئدس وجود نداشت.

دشمنان طبیعی پشه آئدس چه گونه‌هایی هستند؟

پشه‌های آئدس شکارچیان طبیعی متعددی دارند که به کنترل جمعیت آن‌ها کمک می‌کنند.

ماهی‌های گوپی (Guppy fish):

این ماهی‌ها بومی ونزوئلا، ترینیداد و توباگو، جامائیکا، برزیل و گویان هستند، اما به صورت غیرطبیعی و جهت مبارزه با پشه‌ها و همچنین به‌صورت اتفاقی به بسیاری مناطق و زیستگاه‌ها در سراسر دنیا معرفی شده‌است. این ماهی‌ها به طور طبیعی لارو‌های پشه‌ها را در آب‌های راکد می‌خورد و به کاهش جمعیت آن‌ها کمک می‌کند.

ماهیان گوشتخوار کوچک:

ماهی‌های گوشتخوار مثل گامبوزیا (Gambusia) که به "ماهی پشه‌خوار" معروف است و به طور مؤثری لارو پشه‌ها را می‌خورد.

دوزیستان:

قورباغه‌ها و وزغ‌ها نیز لارو‌ها و حتی پشه‌های بالغ را شکار می‌کنند.

سایر حشرات:

بعضی از انواع سنجاقک‌ها و حشره‌های آبزی نیز لارو پشه‌ها را شکار می‌کنند.

پرندگان:

پرندگان حشره‌خوار، مانند پرستوها، می‌توانند پشه‌های بالغ را شکار کنند.

خفاش‌ها:

خفاش‌ها نیز از شکارچیان طبیعی پشه‌ها هستند و می‌توانند به کنترل جمعیت آن‌ها کمک کنند.

حمایت از شکارچیان طبیعی

شکارچیان طبیعی می‌توانند به طور مؤثری جمعیت پشه‌ها را کنترل کنند، اما به دلیل تغییرات محیطی و کاهش زیستگاه‌های طبیعی، نقش آن‌ها ممکن است محدود شود. به همین دلیل، همراه با اقدامات کنترل شیمیایی و مدیریت منابع آب راکد، حفظ و حمایت از شکارچیان طبیعی پشه‌ها نیز می‌تواند بخشی از یک استراتژی جامع برای کنترل جمعیت پشه‌های آئدس و کاهش خطر انتقال بیماری‌های وابسته به آن‌ها باشد

چرا دنگی آره، زیکا نه؟

پشه آئدس، به ویژه گونه‌های آئدس اجیپتی و آئدس آلبوپیکتوس، می‌توانند ناقل بیماری‌های ویروسی مانند زیکا، دنگی و چی‌کونگونیا شود. اینکه این پشه کدام یک از این ویروس‌های بیماریزا را انتخاب کند به وجود منابع اصلی آلوده بستگی دارد. برای اینکه پشه‌ها بتوانند ویروسی مانند زیکا یا دنگی را منتقل کنند، باید افراد آلوده‌ای در محیط حضور داشته باشند؛ چون پس از تغذیه پشه از خون فرد آلوده، ویروس وارد دستگاه گوارش پشه می‌شود و در سلول‌های معده پشه تکثیر می‌یابد. سپس ویروس به غدد بزاقی پشه می‌رود. این فرآیند حدود ۸ تا ۱۲ روز طول می‌کشد و در نهایت پشه می‌تواند ویروس را از طریق نیش خود به فرد یا میزبان جدید منتقل کند. در مورد بیماری زیکا وجود میمون‌های آلوده که منبع ویروس هستند نقش اولیه دارد. ویروس دانگی هم در ابتدا از حیوانات وحشی به ویژه میمون‌های جنگل‌های گرمسیری و نیمه‌گرمسیری به انسان با واسطه پشه‌ها منتقل شده است. در واقع ویروس دانگی به صورت طبیعی در چرخه‌ای بین پشه‌های جنگلی (جنس Aedes) و میزبان‌های حیوانی مانند میمون‌ها وجود دارد. این چرخه را "چرخه جنگلی" یا "چرخه سیلواتیک" می‌نامند.

چرخه باروری پشه آئدس

چرخه زندگی پشه آئدس شامل چهار مرحله است: تخم، لارو، شفیره (پوپا)، و بالغ.

تخم: پشه‌های ماده تخم‌های خود را در نزدیکی سطح آب یا در جا‌هایی که به زودی پر از آب می‌شود می‌گذارند. تخم‌ها می‌توانند تا چند ماه در شرایط خشکی باقی بمانند و هنگامی که آب به آن‌ها برسد، لارو‌ها از تخم بیرون می‌آیند.

لارو: این مرحله از زندگی پشه آئدس در آب سپری می‌شود و لارو‌ها از مواد آلی موجود در آب تغذیه می‌کنند. این مرحله حدود ۵ تا ۱۰ روز طول می‌کشد.

شفیره: لارو‌ها پس از رشد به مرحله پوپا وارد می‌شوند که در آن دگردیسی نهایی به پشه بالغ صورت می‌گیرد. این مرحله نیز حدود ۲ تا ۳ روز طول می‌کشد. کنترل جمعیت پشه‌ها در این مرحله دشوارتر از مراحل دیگر است، زیرا پوپا‌ها تغذیه نمی‌کنند و بسیاری از حشره‌کش‌ها بر روی آن‌ها تاثیر کمتری دارند.

بالغ: پشه‌های بالغ از شفیرگی بیرون می‌آیند و به دنبال منابع خونی برای تغذیه و تولید مثل می‌گردند. پشه‌های ماده پس از تغذیه از خون می‌توانند تخم‌گذاری کنند.