احسان پناه‌بر

مراسم تشییع پیکر شهید سیدابراهیم رییسی، حسین امیرعبداللهیان، و همراهان ایشان در حادثه سقوط بالگرد از صبح دیروز چهارشنبه 2 خرداد در تهران آغاز شد و سران و مقامات برخی کشورهای مختلف برای شرکت در این مراسم و ادای احترام به ريیس‌جمهور و وزیر امور خارجه به تهران سفر کردند. این مراسم بعد از ظهر چهارشنبه با حضور محمد مخبر، سرپرست قوه مجریه و علی باقری، سرپرست وزارت امور خارجه برگزار شد که در آن هیات بیش از 40 کشور جهان به سرپرستی ویاچسلاو ولودین، رییس دومای روسیه؛ نیکول پاشینیان، نخست وزیر ارمنستان؛ علی اسدوف نخست‌وزیر و جیحون بایراموف وزیر امور خارجه آذربایجان؛ شهباز شریف، نخست‌وزیر پاکستان؛ محمد شیاع السودانی، نخست‌وزیر عراق؛ امامعلی رحمان، رییس‌جمهور تاجیکستان؛ قیس سعید، رییس‌جمهور تونس؛ تمیم بن حمد آل‌ثانی، امیر قطر؛ جاک دیپ دانکار معاون رییس‌جمهور هند؛ نبیه بری، رییس مجلس لبنان؛ هاکان فیدان، وزیر امور خارجه ترکیه و سامح شکری، وزیر خارجه مصر شرکت داشتند. همچنین، سران برخی از جنبش‌های مقاومت همچون شیخ نعیم قاسم، معاون دبیرکل حزب‌الله لبنان؛ و اسماعیل هنیه، رییس دفتر سیاسی جنبش مقاومت فلسطین حماس نیز برای ادای احترام به پیکر رییس‌جمهور فقید ایران و همراهان او در حادثه سقوط بالگرد در این مراسم حاضر بودند.

با شهادت سید ابراهیم رییسی، رییس‌جمهور و حسین امیرعبداللهیان، وزیر امور خارجه کشورمان در حادثه سقوط بالگرد، دوران خدمت آنها در دولت به پایان رسید. در حالی که در ابتدا بسیاری از رسانه ها و ناظران پیش‌بینی می‌کردند دوران تصدی سیدابراهیم رییسی با انزوای ایران و تنش بیشتر بر سر مسائل حل نشده دیپلماتیک همراه باشد، رییسی و تیم دیپلماسی او به سرپرستی حسین امیرعبداللهیان ایران در دنیای پیچیده روابط بین‌الملل گام برداشتند. از مهم‌ترین مسايل پیش روی دیپلماسی برای دولت رییسی ادامه تلاش‌های دیپماتیک و به نتیجه رساندن بحث مذاکرات هسته‌ای و تحریم‌های بین‌المللی بود. مساله مهم دیگر، قطع روابط چند ساله با عربستان سعودی بود. ایران در دولت روحانی از چندی قبل با میانجیگری عراق و عمان مذاکراتی را با عربستان آغاز کرده بود، اما تا آن زمان به نتیجه نرسیده بود. به علاوه، روند دور شدن ایران از غرب و نزدیکی هر چه بیشتر به شرق نیز، به‌ویژه پس از عهدشکنی ایالات متحده و غرب در قضیه برجام، در سیاست کلی جمهوری اسلامی در حال پیگیری بود و دولت رییسی مصمم بود آن را دنبال کند. پس به طور کلی می توان در سه محور سیاست منطقه ای، مذاکرات هسته ای، و نگاه به شرق به کارنامه دولت رییسی پرداخت.

احیای روابط تهران و ریاض؛ دستاورد برجسته رییسی

از منظر خاورمیانه، مسايل و چالش‌هایی بر سر راه دولت رییسی وجود داشت که مهم‌ترین آن ها احیای روابط با برخی کشورهای منطقه از جمله عربستان سعودی و امارات و همچنین جنگ غزه بود. شاید مهم‌ترین دستاورد دولت ريیسی در صحنه دیپلماسی در منطقه، احیای روابط با عربستان سعودی پس از 7 سال قطع ارتباط بود. این امر در دولت ابراهیم رییسی در حالی رخ داد که از مدت ها قبل در دولت حسن روحانی، با میانجیگری عراق و عمان، مذاکراتی میان تهران و ریاض شروع شده بود. با تسهیل این امر، سرانجام توافق رسمی طرفین با میانجیگری موثر چین در 10 مارس 2023 در پکن محقق شد. در حالی که مزایا و جزییات دقیق توافق احیای روابط هنوز هم در محافل کارشناسی مورد بحث است، بازگرداندن سریع سفارتخانه‌ها در ریاض و تهران نشان دهنده افقی مهم در دیپلماسی منطقه‌ای ایران است.

البته احیای روابط تهران و ریاض پیش زمینه‌هایی نیز داشت که از جمله آن می‌توان به برقراری مجدد روابط ایران با امارات در اوایل سال 2022 و آتش‌بس موقت جنبش انصارالله و عربستان اشاره کرد. در پی احیای روابط با امارات متحده عربی، ابوظبی سفیر این کشور در ایران را، پس بیش از 6 سال کاهش سطح روابط، به تهران بازگرداند. در همین حال، دو طرف بر ارتقای روابط تجاری و امنیتی میان یکدیگر تاکید کردند چرا دو طرف نسبت به اهمیت تجارت با بیش از یک قرن قدمت میان خود به خوبی اطلاع داشتند. در واقع، ایران در میان شرکای نزدیک تجاری امارات متحده عربی قرار دارد. این مسیر جدید در اولین گفت‌وگوی تلفنی ابراهیم رییسی، رییس‌جمهور ایران و محمد بن سلمان ولیعهد عربستان سعودی در جریان جنگ غزه برجسته شد که نشان دهده تحولی جدید در روابط دیپلماتیک ایران لحاظ می‌شود. در ابتدای جنگ غزه، ابراهیم رییسی به دعوت محمد بن سلمان برای شرکت در کنفرانس کشورهای اسلامی به عربستان سفر کرد.

به نظر می رسد در طول یک سال گذشته، روابط عربستان و ایران از بحران های منطقه‌ای عبور کرده و سود قابل توجهی برای صلح برای منطقه به همراه داشته است. از آنجایی که درگیری طولانی مدت اسرايیل و حماس بر سر ثبات خاورمیانه جریان دارد، کشورهای منطقه مشتاق تلاش های صلح‌آمیز برای کمک به بازگرداندن آرامش هستند. دولت رییسی نیز در راستای کاهش تنش با کشورهای منطقه گام‌های مهمی برداشت و همگرایی تهران و ریاض در زمینه حمایت از مردم غزه و فلسطین در ماه های اخیر دیده می‌شود.

نزدیکی عربستان و ایران راه‌هایی را برای گفت‌وگو با دیگر کشورهای منطقه مانند بحرین و مصر نیز باز کرد. به گزارش رویترز، پس از توافق ایران و عربستان سعودی برای برقراری مجدد روابط، در سپتامبر 2023، باربارا لیف، دستیار وزیر امور خارجه آمریکا در امور خاور نزدیک به کنگره گفت احتمالا عادی‌سازی روابط دیپلماتیک بین بحرین و ایران به زودی اتفاق خواهد افتاد. در شرایط کنونی مقدمات احیای روابط دیپلماتیک میان تهران و منامه در دولت ابراهیم رییسی فراهم شده است، اما هنوز این روابط هنوز به طور رسمی به نتیجه نرسیده است. همچنین، تاکنون بسترهایی برای احیای روابط تهران و قاهره در دولت رییسی فراهم شده است و ابراز تمایل طرفین برای ایجاد روابط دیپلماتیک نشان از احیای روابط در آینده است. نوح باکر، استاد علوم سیاسی در دانشگاه آمریکایی قاهره معتقد است که توافق تهران و ریاض با میانجیگری چین برای احیای روابط فرمول جدیدی برای خاورمیانه برای جستجوی امنیت و ثبات ارايه کرد چرا که اندکی پس از آن، یک رشته پیشرفت مثبت در روند صلح خاورمیانه آشکار شد.

از شروع تهاجم اسرائیل به غزه و آغاز جنگ در این منطقه، جمهوری اسلامی ایران حمایت صریح خود را از مردم فلسطین اعلام کرد و با پشتیبانی از نیروهای مقاومت منطقه، در تلاش برای اعمال فشار بر اسرايیل برای پایان دادن به تجاوزش علیه غزه بود. همین حمایت تمام قد ایران از جنبش های مقاومت، به ویژه حماس که در حال مبارزه علیه اشغالگری رژیم اسرايیل است، باعث شد که اسرايیل در فکر آن باشد که پای ایران را نیز به جنگ در منطقه بکشاند. حمله این رژیم به کنسولگری ایران در دمشق که به شهادت تنی چند از فرماندهان سپاه قدس منجر شد، باعث شد ایران در اقدامی بازدارنده علیه رژیم اسرايیل، دست به پاسخ موشکی و پهپادی علیه اهدافی اسرايیلی در سرزمین های اشغالی بزند. همین امر باعث شد منطقه برای برهه‌ای نگران رویارویی مستقیم ایران و اسرايیل شود. اما به نظر می رسد که دیپلماسی کلان جمهوری اسلامی ایران و دولت رییسی در 8 ماه اخیر بر این اصل استوار بوده است که هم از تمامی نیروهای مقاومت منطقه حمایت کند و هم از افزایش تنش جلوگیری کند؛ اصلی که تا حدود زیادی موفقیت‌آمیز عمل کرده است و ضمن فشار بر اسراییل، این رژیم را در نقشه‌اش برای گسترش تنش به کل منطقه ناکام گذاشته است.

آینده مبهم مذاکرات هسته‌ای

پس از خروج یکجانبه ایالات متحده از برجام در سال 2018، یک سال بعد، ایران نیز تصمیم گرفت برخی از تعهدات خود ذیل این توافقنامه را کاهش بدهد. با روی کار آمدن جو بایدن، او وعده داد که احیای برجام را دنبال کند. اما انفعال دولت او و کارشکنی رژیم اسرايیل باعث شد که به‌رغم تلاش ها در پایان دولت حسن روحانی، این امر محقق نشود. با روی کار آمدن دولت ابراهیم رییسی، وقفه‌ای چند ماهه در مذاکرات ایجاد شد. اما با تغییر در تیم مذاکرات هسته‌ای به سرپرستی علی باقری کنی، در 14 اکتبر 2021، ایران و اتحادیه اروپا بر سر برگزاری مذاکرات بیشتر در بروکسل توافق کردند. علی باقری، معاون وزیر امور خارجه ایران، اظهارات انریکه مورا مبنی بر آمادگی اتحادیه اروپا برای همکاری با ایران و سایر طرف‌ها را تکرار کرد. آنتونی بلینکن، وزیر خارجه ایالات متحده به خبرنگاران گفت که امیدوار است مذاکرات جدید موفقیت‌آمیز باشد. همه طرف‌ها امیدوار بودند که مذاکرات به توافق ختم شود و در آغاز دور هفتم مذاکرات، مذاکره کنندگان اروپایی، روسیه، انگلیس، چین و ایران نسبت به احیای برجام ابراز خوش‌بینی کردند. حتی دیپلماتی اروپایی گفت که در ژوئن 2021، 70 تا 80 درصد از پیش‌نویس توافق هسته‌ای مورد موافقت طرفین بوده است. اما، علی باقری هر آنچه مطرح شده بود، صرفا «پیش‌نویس» خواند و پیش‌نویس جدید پیشنهادی ایران را ارايه کرد. مذاکره کنندگان غربی پیشنهادهای جدید ایران را «غیرقابل قبول» خواندند و شانس کمی برای مذاکره موفق می‌دیدند مگر اینکه ایران موضع خود را تغییر بدهد. مذاکره‌کنندگان ایران در این پیش‌نویس خواستار آن بودند قبل از اینکه ایران به تعهدات خود ذیل برجام برگردد، ایالات متحده ابتدا همه تحریم‌ها علیه ایران را لغو کند و تضمین‌های لازم از سوی واشنگتن به تهران داده شود. در پی مخالفت ایالات متحده با این خواسته ایران، مذاکرات بر سر برنامه هسته‌ای ایران به میزبانی اروپا عملا متوقف شد.

از آن زمان تاکنون مذاکرات غیرمستقیم ایران و ایالات متحده به میزبانی و میانجیگری قطر و عمان در جریان بوده است. در همین مذاکرات، ایالات متحده متعهد شد تا در قبال آزادی زندانیان آمریکایی در ایران، پول بلوکه شده ایران در کره‌جنوبی را آزاد کند. این اقدام نشان از پیشرفت در مذاکرات هسته ای و رسیدن به تفاهم بیشتر بر سر این موضوع میان طرفین ارزیابی شد. اما پس از اکتبر 2023 و آغاز جنگ غزه، ایالات متحده اجازه برداشت پول های بلوکه شده ایران که در بانکی قطری مسدود بود، به ایران نداد به این بهانه که ایران از حماس در جنگ با اسرائیل حمایت می کند. همین مسائل باعث شده است تا مذاکرات همچنان به نتیجه نرسد. اما اخیراً اکسیوس مدعی شده است که آمریکا و ایران دو هفته پیش مذاکراتی غیرمستقیم برای پرهیز از تشدید تنش و حملات به منافع یکدیگر داشتند. برخی از ناظران این دست مذاکرات را زمینه ساز از سرگیری مذاکرات هسته ای قلمداد کرده اند. همین امر نشان می دهد که جمهوری اسلامی ایران، همان طور که بارها اعلام کرده است، خواهان مذاکره برای رسیدن به تفاهم بر سر برنامه هسته‌ای بوده است. در همین حال، تیم دیپلماسی در دوره ابراهیم رییسی نیز تلاش داشت تا در چارچوب حفظ خطوط قرمز نظام، توافقی را در این زمینه به نتیجه برساند. به نظر می رسد اکنون کلید این مذاکرات همچنان در دستان علی باقری کنی، به عنوان سرپرست وزارت خارجه باشد.

نگاه به شرق

یکی از ویژگی‌های دستگاه دیپلماسی ایران در دوران ریاست ابراهیم رییسی تاکید بر نگاه بر شرق بود؛ رویکردی که پیش‌تر توسط روسای جمهوری ایران دنبال شد و در دولت رییسی بیش از هر زمان برجسته شد. در همین چارچوب عضویت ایران به سازمان همکاری شانگهای در سال 2022 و همچنین پیوستن ایران به گروه بریکس قابل توجه است. پیش‌تر ایران خواهان عضویت در سازمان همکاری شانگهای شده بود با این همه به واسطه تحریم‌های اعمالی غرب علیه تهران این خواسته محقق نشد. در همین راستا ناظران براین باورند که عضویت ایران در این دو نهاد یکی از نتایج رویکرد راهبردی تهران و نزدیکی کشورمان به چین و روسیه است.

شاید بلوک شرق به معنای دوران جنگ سرد دیگر معنا و مفهومی نداشته باشد، اما شرایط کنونی جهان نشان می دهد دوباره مفهومی به معنای ابرقدرت شرق در مقابل جهان غرب وجود دارد. این امر به ویژه پس از جنگ اوکراین بیشتر به چشم می آید و بلوک‌بندی جهانی که می‌خواهند به دهه‌ها سلطه غرب بر امور جهان پایان دهند، به وجود آمده است. بر اساس این نوع نگاه، تعریف حوزه شرق بر اساس موقعیت جغرافیایی و تا حدودی تقابل با جهان غرب است. در همین قالب کشورهای آمریکای لاتین نیز به‌سان کشورهای تعریف شده در بلوک شرق در ساختار دیپلماسی ایران از اهمیت ویژه‌ای برخوردار بودند و ایران تلاش داشت تا دامنه نفوذ خود را در این جغرافیا گسترش بدهد.

همکاری‌های راهبردی و امنیتی میان ایران و روسیه در سال‌های اخیر برجسته شده است. دولت ابراهیم رییسی که از همان ابتدا نگاه مثبتی به تقویت رابطه با روسیه داشت، به همکاری‌های امنیتی با دولت پوتین روی آورد و در سفرهای سران دو کشور به مسکو و تهران، این پیوند تقویت شد. هدف آنها در وهله اول، مقابله با سلطه‌طلبی غرب و همکاری امنیتی برای محافظت از منافع دو طرف ارزیابی شده است. این در حالی است که به نظر می‌رسد عضویت ایران در سازمان های مختلف همگرایی روسیه و ایران را تقویت کرده باشد.

عضویت جمهوری اسلامی ایران در سازمان همکاری شانگهای (SCO) توان امنیتی جموری اسلامی را افزایش داده است. به نظر می‌رسد عضویت تهران در بریکس نیز از سوی مسکو پیشنهاد و دنبال شده است و پکن نیز برای تقویت توانایی آن برای دور زدن تحریم‌های تحت رهبری ایالات متحده و به طور کلی فشار بر واشنگتن، مورد استقبال قرار گرفته است. این دستاورد دولت رییسی - که از سوی دولت های پیش از او نیز دنبال شده بود - همگرایی امنیتی و اقتصادی را میان این سه بازیگر تقویت کرده است.

به عقیده علی فتح‌الله‌نژاد، موسس و مدیر مرکز خاورمیانه و نظم جهانی (CMEG)، برای ایران، عضویت بریکس به چند دلیل موفقیت است. اولا، هدف اعلام شده تهران برای تبدیل شدن به بخشی جدایی‌ناپذیر از نظم جهانی غیرغربی و جدید که عمدتا از سوی چین و روسیه رهبری می‌شود، و در عین حال دیدگاه خود را مبنی بر اینکه غرب در حال زوال است، تقویت می‌کند. ثانیا، از طریق پذیرش این عضویت ایران اعلام کرد که در مقاومت در برابر فشارهای ایالات متحده بدون دادن امتیاز به واشنگتن یا غرب، همچنان موفق است. برای تهران، در نتیجه هر دو عنصر، پذیرش در بریکس تأییدی قوی بر دیدگاه ژئوپلیتیکی «نگاه به شرق» و موضع تقابل‌آمیز آن در مقابل غرب است. ابراهیم رییسی در بازه ای از زمان گفته بود که ادغام ایران در این بلوک به معنای دستاوردی تاریخی است. با عضویت در بریکس، به نظر راه تهران برای دور زدن تحریم های غرب و برون‌رفت ایران از انزوای مورد نظر ایالات متحده هموارتر شده است. آنچه مسلم است این که پس از عضویت کامل خود در سازمان همکاری شانگهای (SCO) در جولای 2023، عضویت بریکس موفقیت دیگری در سیاست خارجی محسوب می‌شود.

با شهادت سیدابراهیم رئیسی و حسین امیرعبداللهیان، به نظر می‌رسد فصلی تازه در دیپلماسی منطقه‌ای و جهانی شکل گرفت. این دیپلماسی بر پایه نگاه به شرق، اما با نیم نگاهی در راستای مذاکره با غرب جهت تحقق حقوق ایران شکل گرفته است. ایجاد و احیای پیوندها در منطقه تا حد زیادی مثمر ثمر واقع شده است چرا که اکنون منطقه درگیر جنگی ویرانگر در غزه است. در صورتی که ایران همچنان با کشورهای منطقه همچون عربستان سعودی روابطی نه چندان دوستانه و در برهه ای تنش‌زا داشت، به نظر جلب حمایت این‌چنینی از غزه کمی دشوارتر می شد. همگرایی نسبی علیه اسراییل که اکنون در منطقه شکل گرفته است، می‌تواند در آینده نیز تقویت شود. از سوی دیگر، در شرایطی که غرب به رهبری ایالات متحده وعده داده است که تحریم ها را علیه تهران سنگین تر و انزوای ایران را تشدید می کند، جستجوی شرکای جدی و تقویت شراکت و پیوند با شرکای سنتی می‌تواند به نقش برآب کردن نقشه واشنگتن کمک کند. این میراثی است که دیپلماسی سیدابراهیم رییسی و حسین امیرعبداللهیان به جا گذاشته‌اند؛ میراثی که بر پایه منطقه‌گرایی و نگاه به شرق پایه‌ریزی شده است. سیاست کلی جمهوری اسلامی شامل بازدارندگی نامتقارن، ضدیت با هژمونی غرب به رهبری آمریکا، منطقه‌گرایی، و سیاست «نگاه به شرق» می‌شود. آن طور که کارنامه سیاست خارجی ابراهیم رییسی نشان می‌دهد، او نیز سیاست کلی دولت‌های قبلی را کم و بیش دنبال کرد. اما در نگاه او و تیم دیپلماسی اش، نگاه به شرق به جدیت بیشتری دنبال شد. به علاوه، دولت او سیاست «حُسن همجواری» را احیا کرد و تعامل با آمریکای لاتین را افزایش داده است. بنابراین، اتحادهای منطقه ای و فرامنطقه ای چندی در دوره تصدی سیدابراهیم رییسی تقویت و سیاست کلی جمهوری اسلامی دنبال شد.