طی هفته گذشته اظهاراتی پیرامون رسم‌الخط کتب درس قرآن آموزش و پرورش در خبرگزاری ایکنا منتشر شد. سیدمحسن موسوی‌بلده، مدرس و پیشکسوت قرآنی به مواردی از این رسم‌الخط که کار آموزش به نوآموز را با چالش روبه‌رو کرده است، اشاره کرد و با عنوان «آموزش قرآن کم‌علامت در مدارس با چالش یادگیری مواجه است» منتشر شد. در پی آن نیز گفت‌وگویی با یکی از کارشناسان سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی و از مؤلفان کتب آموزش قرآن نیز منتشر شد. رضا نباتی در این گفتوگو بر اینکه مدارس در آموزش و افزایش مهارت روخوانی قرآن دانش‌آموز می‌توانند، از قرآن‌های موجود در کشور با رسم‌الخط‌های دیگر نیز بهره‌مند شوند و اجباری در انتخاب یک رسم‌الخط نیست، بر این موضوع نیز تأکید کرد که رسم‌الخط کتب درسی فعلی، مورد تایید مرکز طبع و نشر قرآن کریم جمهوری اسلامی ایران است و نزدیکترین خط برای آموزش به ایرانیان است و امر آموزش را سهل‌تر می‌کند. محمد بابایی، مدیر نشر مرکز طبع و نشر قرآن جمهوری اسلامی ایران نیز طی گفت‌وگویی به پرسش‌های خبرنگار ایکنا پاسخ داد که متن آن از نظر می‌گذرد؛
ایکنا ـ در ابتدای این گفتوگو از جایگاه مرکز طبع و نشر قرآن در موضوعاتی چون تعیین خط و مشی رسم‌الخط قرآن بگویید.
سی سال از آغاز تأسیس و فعالیت مرکز طبع و نشر قرآن جمهوری اسلامی ایران می‌گذرد. طی این سال‌ها آنچنان که باید و شاید در مورد جایگاه، وظایف، مأموریت‌ها و رسالت‌های مرکز طبع و نشر اطلاع‌رسانی نشده است. جایگاه مرکز یک جایگاه مشخص در نظام است، همچنان که هر نهادی یک مسئولیتی دارد.
در نظام جمهوری اسلامی ایران، ساماندهی حوزه کتابت و چاپ و نشر قرآن و تهیه مصحف جمهوری اسلامی ایران به عهده مرکز طبع و نشر است. تعریف این وظیفه از همان بدو تأسیس به دستور مبارک رهبر معظم انقلاب تعیین شده است تا این مجموعه با هدف «تهیه مصحف جمهوری اسلامی ایران» فعالیت داشته باشد.
در این مرکز درباره هر موضوع مرتبط با مصحف شریف پژوهش‌های متعددی صورت گرفته و می‌گیرد. درباره همین رسم‌الخط کم‌علامت نیز به همین صورت بوده است و از همان ابتدا شیوه‌ای مانند کم‌علامت را ابداع و آن را وارد کتب درسی آموزش و پرورش نکردیم، بلکه سال‌ها پژوهش صورت گرفته است.
ورود مرکز طبع و نشر به حوزه کتابت قرآن علمی است
حوزه کتابت قرآن و آموزش روخوانی، حوزه‌ای کاملاً تخصصی است. مرکز در این حوزه ورود دقیق و علمی کرده و خروجی آن هم متقن است و قبل از آن که بخواهیم آن را به آموزش و پرورش ارائه دهیم، پژوهش و نظرسنجی علمی صورت گرفته است. آموزش و پرورش هم این بررسی و مداقه را داشته و به این نتیجه رسیده که این شیوه (کم‌علامت) در مقایسه با سایر شیوه‌ها می‌تواند برای کسانی که سواد فارسی دارند، برترین شیوه باشد.
ایکنا ـ برای مخاطبان این توضیح را بدهید که چه شد به سمت و سوی کاهش علامت در میان رسم‌الخط‌های موجود سوق یافتید؟
سیاست مرکز طبع و نشر در کم کردن علامات برای خوانش راحت‌تر قرآن است. در هر صفحه به طور متوسط 200 علامت را کم کردیم؛ برای تقریب به ذهن یک مثالی می‌زنم؛ در رانندگی جاده، بودن علائم راهنمایی و رانندگی برای یک راننده لازم و ضروری است، اما اگر همان جاده مملو از علائم باشد، راننده را دچار سردرگمی و اختلال در رانندگی می‌کند. به همین دلیل در قرآن کم‌علامت در یک صفحه قرآن شاهدیم که با هدف ایجاد خلوتی و پرهیز از شلوغی بیش از حد صفحه، از قرارگیری مجموعه‌ای از علامت‌های غیر ضروری صرف نظر شده است.
در مرکز طبع و نشر، سه شیوه برای چاپ و نشر قرآن داریم که یکی از آنها برای فارسی‌زبانان، دیگری شیوه مصری برای کشورهای عربی و سومی شیوه هندی برای کشورهای شبه قاره هند است، چرا که اعتقاد داریم یک و نیم میلیارد مسلمان تنها در همین سه منطقه هستند و باید نیازهای آنها تأمین شود و لذا به هر سه شیوه قرآن چاپ می‌کنیم. با این حال مطالبه جدی از همه دستگاه‌های اجرایی داریم و آن اینکه در امر چاپ و نشر قرآن با ما مشارکت داشته و سهم جدی در فراگیر شدن قرآن شیوه جمهوری اسلامی ایران در همه محافل و مجالس قرآنی داشته باشند. این امر نیازمند به میدان آمدن آنها در زمینه چاپ و نشر قرآن است. همچنانکه آموزش و پرورش و برخی دیگر از دستگاه‌ها این کار را انجام می‌دهد. تنها در صورت مشارکت همگانی است که قرآن به رسم‌الخط مرکز در همه جا مشاهده شده و رفته رفته جایگزین قرآن به شیوه عثمان طه خواهد شد. هم‌اکنون در دارالکتابه مرکز طبع و نشر بالغ بر 10 قرآن به خط نسخ ایرانی نوشته شده است و بانوان هنرمند خوشنویس در حال اتمام کتابت برخی از این مصاحف با رسم‌الخط ایرانی هستند که این خود مایه مباهات و فخر عرصه هنر قرآنی است.
ایکنا ـ طی این‌سال‌ها بررسی و نظرسنجی از میزان سهولت این خط در آموزش قرآن صورت گرفته است یا خیر؟
حدود 10 سال پیش با کمک مرکز آمار، نظرسنجی جامعی درباره این موضوع صورت گرفت و قبل از آن نیز یکی از دستگاه‌های قرآنی پژوهش‌هایی در این زمینه داشت که نتایج آن نیز تا حد زیادی مشابه پژوهش آموزش و پرورش بوده، مبنی بر اینکه شیوه کم‌علامت مرکز طبع و نشر قرآن جمهوری اسلامی ایران، برتر از شیوه‌های دیگر مثل عثمان طه بوده و برای آموزش قرآن در کشور ما مناسب است.
قرآن جمهوری اسلامی ایران به عنوان مصحف معیار در کشورهای اسلامی مطرح است و به آن استناد می‌شود؛ مثلاً کشور اندونزی به هنگام تهیه قرآن رسمی کشورش، اعلام می‌کند که یکی از منابعش، مصحف جمهوری اسلامی ایران است. لذا این قرآن وجاهت بین‌المللی دارد تا جایی که از کشورهای مختلف، کارشناسان و مسئولان لجنه‌های مراقبت(مراکز بررسی قرآن‌های چاپ شده) به مرکز آمدند و پس از شنیدن مبانی کار، همگی این شیوه را تأیید کردند و لذا باید نتیجه گرفت این اتفاق، رویداد مبارکی است و ما توانستیم کتابت قرآن را به سمت وحدت‌رویه پیش ببریم.
به یک شیوه علامت‌گذاری حکم نشده است
نکته مهم دیگر اینکه سیاست‌های این حوزه را هم مرکز تهیه و ابلاغ کرده و از خرداد 91 تمام قرآن‌های چاپ شده در کشور، براساس سیاست‌های مرکز بوده و همانطور که اشاره شد، نگارش کلمات قرآن (رَسم) از یک وحدت رویه تبعیت می‌کند، ولی مرکز به یک شیوه علامت‌گذاری (ضبط) واحد حکم نکرده است.
ایکنا ـ حدود سه دهه از ارائه قرآن کم‌علامت می‌گذرد، اگر این شیوه ضبط‌المصحف از حیث آموزش به نوآموز، دقیق و مورد تایید همگان است، علت برخی نقدها چیست؟ آیا مرکز طی این سال‌ها توانسته نظر استادان صاحب‌نظر در این حوزه را دریافت کند؟
درباره شیوه کم‌علامت باید گفت مبدع این شیوه و آن کسی که طرح اولیه آن را ارائه کرده است جناب استاد سیدمهدی سیف است که از سال 58 تا به امروز اختصاصاً در حوزه رسم‌الخط و آموزش روخوانی قرآن فعالند. در کشور، کمتر استادی داریم که تا این حد متمرکز در شیوه‌ها بوده و روی رسم‌الخط و آموزش روخوانی این میزان سابقه کار داشته باشد. این پیشکسوت قرآنی تاکنون همه شیوه‌های رایج علامت‌گذاری را تدریس کرده است.
زمانی که با برخی از اساتید بر سر این شیوه اختلاف نظر پیش می‌آید، از آنها پرسیده می‌شود که آیا شما شیوه مرکز را تدریس کرده‌اید یا خیر؟ و آنها می‌گویند خیر! پرسش اینجاست که چرا وقتی این شیوه را تدریس نکرده‌اید با آن مخالف هستید؟ این در حالی است که اساتید مرتبط با مرکز تا به امروز و طی این 45 سال، شیوه ایرانی، مصری و هندی و حتی شیوه کم‌علامت را نیز تدریس کرده‌اند و بر این اساس برای آن، کتاب هم تألیف کردند و متعدد با معلمان کلاس داشته و حرف‌های آنها را نیز شنیدند و آنجایی که احساس می‌کردند، ابهامی وجود دارد، ورود کرده و روشنگری کردند. برای قضاوت شیوه کم‌علامت، انصاف حکم می‌کند که ما نیز اگر بخواهیم منتقد این شیوه باشیم، پس لااقل یک بار باید به این شیوه تدریس کرده باشیم و آن زمان می‌شود، قیاس کرد که آیا این شیوه بهتر است یا خیر!
مرکز درباره قرآن جمهوری اسلامی ایران هم در حوزه رسم کلمات یا نگارش کلمات و هم در حوزه ضبط و علامت‌گذاری کلمات کاملاً آمادگی دارد تا نظرات اساتید را شنیده و با آنها گفتوگو کند. البته یک چارچوب داریم که برای نگارش قرآن نباید از رسم‌المصحف عدول کنیم. ضوابط علمی کتابت قرآن کریم و البته مصلحت جهان اسلام اقتضا می‌کند تا پایبند به این اصول باشیم و بعد هم برای آن ادله محکمی داریم. ضمن اینکه پژوهش‌های خیلی خوبی هم تاکنون انجام شده و در شیوه نگارش کلمات، در همان چارچوب قواعد رسم‌المصحف، نگارش کلمات را نیز به گونه‌ای انتخاب کردیم که هم مستند به منابع باشد و هم خواندن آن آسان باشد. باید این نکته را نیز در نظر داشت که اجازه نداریم از این چارچوب خارج شویم.
تجربه تهیه قرآنی به نام رسم‌الاملاء نیز کار اشتباهی بود که بیش از یک دهه پیش از سوی سازمانی انجام شد و بزرگان و صاحب‌نظران این حوزه در این باره مخالفت کردند.
در حوزه اعراب‌گذاری و علامت‌گذاری در همان آیین‌نامه ابلاغی مرکز نیز چند شیوه را نیز به رسمیت شناختیم. ما نگفتیم که تنها شیوه مرکز معتبر است، بلکه چند شیوه را نیز معتبر شناخته و معتقدیم با این وجود برای آموزش و پرورش که نوآموزان و قرآن‌آموزان در آن، مخاطب ما هستند، شیوه برتر همان شیوه‌ای است که پژوهش شده است. هر چند که در آن تغییراتی هم داشتیم، لذا مرکز کاملاً آمادگی دارد تا نظرات کارشناسی را بشنود، همچنانکه در بعضی از موارد شاهد بودیم که معلمان نظراتی دادند و ما بررسی کردیم و وقتی دیدیم نظر صائبی است و به سهولت یادگیری کمک می‌کند آن را اصلاح کردیم.
شیوه اعراب‌گذاری کم‌علامت به نسبت حدود 27 سال پیش که اولین قرآن مرکز چاپ شد، تغییراتی داشته است. کارشناسان آموزش و پرورش بر سر بعضی از مسائل با مرکز اختلاف نظر داشته و ما با آنها گفتوگو کردیم و تغییراتی هم که با آن اشاره شد، حاصل این مذاکرات بوده است.
ایکنا ـ مشاهده می‌شود که در کتب درس قرآن آموزش و پرورش در پایه‌های پائین‌تر مثلاً علامت سکون قرار می‌گیرد و در پایه‌های بالاتر حذف می‌شود. این یک نوع ناهماهنگی را ایجاد می‌کند. شما به عنوان کارشناس این حوزه و مدرس قرآن درباره چنین شیوه آموزشی در مدارس چه نظری دارید؟
آوردن سکون در برخی از پایه‌ها، ارتباط با نظر مرکز طبع و نشر ندارد و هیچ یک از پژوهش‌های ما نیز این را نشان نداده است که باید علامت سکون را برگردانیم.
بعضاً با نظر مخالف برخی از معلمان مواجهیم و در برخی از این همایش‌ها که معلمان حضور دارند، شاهدیم که اول معلمان با صدای بلند به این شیوه اشکال وارد می‌کنند، اما بعد که استدلال‌های اساتید را می‌شنوند و با روش‌های تدریس این شیوه آشنا می‌شوند، کاملاً همراهی می‌کنند. این شیوه با کمترین میزان آموزش، مهارت به وجود می‌آورد، اما همین قدر که معلمان با روش‌های آن آشنا می‌شوند، قانع شده و اظهار می‌کنند که نسبت به نحوه تدریس این شیوه آگاهی نداشتند.
ایکنا ـ از سخنان شما چنین برداشت می‌شود که معلمان ما همچنان در روش تدریس این شیوه توجیه نشده‌اند، درست است؟
قطعاً بعضی از معلمان توجیه نشده‌اند، دهه 70 و 80، که اوایل سال‌های تأسیس مرکز بود، همایش‌های متعددی در استان‌ها داشتیم، ولی در حال حاضر خیلی از آن معلمان بازنشسته شدند و طیف جوان و جدیدی وارد عرصه آموزش شده و نیاز دارد این مراودات و این نشست‌ها به همت آموزش و پرورش تداوم پیدا کند. ما این آمادگی را داریم تا همایش‌هایی را با همکاری آموزش و پرورش و مؤسسات قرآنی که متولی آن سازمان تبلیغات اسلامی و وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی است، داشته باشیم تا نسبت به این شیوه معلمان را بیشتر آشنا کنیم و در کمترین زمان، آن اصول را حتی در قالب یک همایش یک‌روزه، برگزار و ابهامات را پاسخ دهیم. به شما اطمینان می‌دهم، پس از این همایش‌های توجیهی، بیش از 90 درصد معلمان با این شیوه به طور کامل همراه شوند، چرا که این شیوه یک انقلابی در آموزش قرآن است. حقیقتاً انتظار داریم که کارشناسان شیوه‌ها و میزان تأثیر آن را در میدان ببینند.
ایکنا ـ موضوع دیگر بحث تفاوتی است که یک دانش‌آموز در زمینه رسم‌الخط کتاب آموزش قرآن در مدارس با آنچه در مساجد و زیارتگاه‌ها وجود دارد، مواجه است، در این مورد چه نظری دارید؟
درباره زیارتگاه‌ها که باید گفت سال‌هاست سازمان اوقاف و امور خیریه به عنوان یکی از سازمان‌ها در چاپ قرآن، با مرکز همراه است و قرآن‌ها و حتی کتاب‌های دعا در بقاع متبرکه به همین شیوه به چاپ می‌رسد و در مورد زیارتگاه‌های خارج از کشور هم ما نمی‌توانیم، اظهار نظر کنیم و به نظر می‌رسد وقتی کلمات قرآن برای قرآن‌آموز آشنا شود، دیگر هر جا و با هر نوع اعراب‌گذاری مشکلی برایش پیش نمی‌آید و اما اگر همان دانش‌آموز اصل مهارت خواندن را نداشته باشد در خوانش عبارات فارسی نیز دچار مشکل خواهد شد. چند سال پیش یک محتوای صوتی در فضای مجازی منتشر شد که دانش‌آموزی در خواندن عبارات قرآنی مشکل داشت و عنوان شد که این امر به دلیل شیوه مرکز طبع و نشر است در حالی که وقتی همان دانش‌آموز ترجمه آن آیات را خواند، متوجه شدیم که او حتی مهارت در خواندن عبارات و جملات فارسی را نیز ندارد!
ایکنا _ اشکال کار در اینکه همچنان رضایتی از میزان مهارت دانش‌آموزان در خوانش قرآن وجود ندارد در کجا می‌دانید؟
معتقدم، نوع رسم‌الخط خیلی در خوانش کلمات قرآن برای افرادی که با قرآن آشنا هستند، مشکلی ایجاد نمی‌کند و باید گفت که این امر صرفاً یک عادت است؛ نسل پیش از ما با قرآن خط نیریزی ارتباط خوبی برقرار کرد و نسل ما با قرآن عثمان‌طه و نسل جدید هم در آموزش و پرورش دارد با همین قرآن کم‌علامت جلو می‌رود. قاعده ما در آموزش قرآن مدارس بر این امر متکی است که قرآن‌آموز بتواند در مواجهه با مثلاً رسم‌الخط هندی هم قادر به خواندن قرآن باشد.
یکی از مسائل جدی ما غیر از بحث رسم کلمات و اعراب‌گذاری، بحث خوشنویسی است و حتی اگر بهترین شیوه را هم در اختیار داشته باشیم، اگر آن خوشنویس دقت در نگارش کلمات و اعراب‌گذاری کلمات و جای‌گذاری حروف و کلمات و فاصله بین کلمات نداشته باشد، قرآن‌آموز دچار مشکل می‌شود. یکی از دلایلی که خط عثمان طه شهرت جهانی پیدا کرد به دلیل دقت در چینش در حروف و تنظیم اعراب و حتی گرافیک کار و صفحه‌بندی آن بوده لذا مرکز ما در حوزه نسخ ایرانی و عربی یک نگاه ویژه به این موضوع هم دارد، که یک قرآن چشم‌نواز و زیبا و خوانا که در آن هر اعرابی در جای خودش قرار گیرد، تهیه شود. در این راستا هم ما خط هندی داریم، هم خط عربی و هم خط ایرانی که مرکز اقدام به چاپ آن هم کرده است.
ایکنا ـ سخن پایانی.
همچنان اعلام می‌کنیم که مرکز برای دریافت اظهار نظر اساتید آماده است و می‌توانیم با یکدیگر گفتوگو کرده و شنوای انتقادات ایشان باشیم؛ همچنان هم تأکید دارم که این یک چالش کارشناسی است و مسئله پیش از اینکه رسانه‌ای شود و تردید جامعه معلمان و نظام آموزش و پرورش را در پی داشته باشد، باید مطرح و ابهامات آن برطرف شده و به یک اجماع کارشناسی منتهی شود. به هر حال مرکز طبع و نشر جایگاهی دارد و در نظام جمهوری اسلامی ایران یک مؤسسه خصوصی نیست و پیرامون هر موضوعی فرایند پژوهشی برگزار کرده و می‌کند، همچنانکه بیش از دو دهه است که روزهای شنبه جلسات علمی ما به شکل بلاانقطاع در حال برگزاری است و در حوزه کتابت از وجود اساتید برجسته کشور بهره می‌بریم.
گفتوگو از صدیقه صادقین
تهیه و تنظیم از امیرسجاد دبیریان
نظر شما