شواهد و مطالعات نشان می‌دهد سن مصرف دخانیات به ۱۳ سال رسیده است و در‌حالی‌که آمار‌ها هر روز نگران‌کننده‌تر از قبل می‌شود، قلیان برای بسیاری از خانواده‌ها و دورهمی‌ها به وسیله‌ای برای تفریح بدل شده و سن گرایش به دخانیات همچنان در حال کاهش است و نوجوانان دست رد به سینه قلیان و سیگار نمی‌زنند. مقامات وزارت بهداشت از افزایش تعداد دانش‌آموزان «سیگاری» و «قلیانی» در کشور خبر داده و می‌گویند ۱۴ درصد مردم کشور درگیر مصرف مستمر دخانیات هستند و اگر مصرف تفننی سیگار و قلیان را لحاظ کنیم این آمار به حدود ۲۰ تا ۲۵ درصد جامعه می‌رسد. شاید همین اعداد و ارقام دلهره‌آور باعث شده طرح آزمایشی وزارت بهداشت با نام «اکسیژن» برای جایگزینی قلیان‌های دخانی اجرایی شود، طرحی که واکنش‌های گسترده‌ای به‌دنبال داشته است.
این قلیان‌ها با ترکیب اکسیژن و گاز خنده (نیتروز اکسید) کار میکنند و در قالب یک طرح مطالعاتی تحت نظارت وزارت بهداشت با هدف کاهش مصرف قلیان دخانی در ۱۰ استان کشور آغاز شده است. غلامرضا حیدری، مجری طرح مطالعاتی بررسی «قلیان اکسیژن» یا طرح «پاکدم» به‌دنبال واکنش‌برانگیز شدن آن اعلام کرده که این طرح هنوز نهایی نشده، اما از قرار معلوم ثبت اختراع شده و بعد از تاییدیه سازمان غذا و دارو، از سوی این سازمان، استاندارد‌هایی برای آن در نظر گرفته شده است.
گویا پس از روشن شدن نتایج این مطالعه؛ در صورت اثبات اثربخشی و تأثیر آن بر کاهش مصرف قلیان دخانی، این طرح به شکل سراسری اجرایی خواهد شد، طرحی که مخالفان را به انتقاد واداشته و با اما و اگرهای بسیاری همراه است.
آنطور که خبرگزاری تسنیم روایت کرده، در تبلیغات قلیان اکسیژن ادعا شده است که این قلیان شادی‌آور است و از ترکیب گاز اکسیژن و گاز بیهوشی تشکیل شده؛ و تا امروز بر اساس مشاهدات میدانی، عوارض متعدد و بعضا بسیار خطرناک در پی استعمال این قلیان در مراکز عرضه آن مشاهده شده است و در اعتیادآور بودن آن تقریبا تردیدی وجود ندارد. تاکنون گزارش‌های مختلفی از مسمومیت و حالت بیهوشی موقت برای مصرف‌کنندگان این قلیان منتشر شده است که در صورت عدم مراجعه به مراکز درمانی، ممکن است اتفاقات تلخی برای استعمال‌کنندگان روی دهد.
عدم روشنگری وزارت بهداشت
بهزاد ولی زاده، رئیس دبیرخانه ستاد کشوری کنترل دخانیات وزارت بهداشت در‌این‌باره مطرح کرده، که این وسیله از ترکیب گازهای اکسیژن و «ان دو او» با رعایت حدود تعیین‌شده در سازمان غذا و دارو برای اطمینان از اینکه ضرری برای سلامتی افراد نداشته باشد استفاده می‌شود. از سوی دیگر قلیان‌های اکسیژن تحت نظارت دانشگاه‌های علوم پزشکی عرضه می‌شود و استفاده از گازهای دیگر در این قلیان مجاز نیست و دانشگاه‌ها از مجریان این طرح یعنی قهوه‌خانه‌ها و کافی‌شاپ‌هایی که این طرح در آنها اجرا می‌شود نیز تعهدنامه‌هایی اخذ میکنند و این مراکز صنفی نیز با رضایت خودشان در این طرح مشارکت میکنند و به‌دلیل سود اقتصادی عرضه این قلیان در این مراکز، توجیهی ندارد که بخواهند تخلفی در این زمینه داشته باشند.
اما آنچه مغفول مانده، عدم روشنگری وزارت بهداشت است. این وزارتخانه تاکنون هیچ مستنداتی ارائه نکرده که نشان دهد استعمال این نوع قلیان کم‌عارضه است و با مصرف آن خطری متوجه فرد مصرف کننده نخواهد بود. از سوی دیگر وزارت بهداشت اعلام کرده، طرح پاکدم، مطالعاتی است درحالی که این قلیان‌ها از سال ٩۵ تاکنون در قهوه‌خانه‌های پایتخت و استان‌های دیگر عرضه شده، اما چرا اجرای این طرح مطالعاتی پس از گذشت سال‌ها به‌پایان نرسیده و نتایج زیانبار و آثار مثبت آن برای وزارت بهداشت محرز نشدسه است؟ طبیعتا هر طرح مطالعاتی در وسعتی کوچک و در بازه زمانی محدودی اجرایی می‌شود و مصرف‌کنندگان باید از این موضوع آگاه باشند که در «طرحی مطالعاتی» شرکت کرده‌اند تا وزارت بهداشت از این طریق، نسبت به عوارض و پیامد قلیان اکسیژن مطلع و مستندات و نتایج تحقیقات علمی را منتشر کند.
اگرچه این اقدام وزارتخانه در راستای کاهش مصرف قلیان صورت گرفته، آن هم در شرایطی که انواع تنباکو‌های معسل و معطر وارداتی، زیان‌های بسیار جدی به سلامت افراد تحمیل می‌کند؛ تنباکو‌های معسل و معطری که دو سال قبل معاون پیشین وزیر بهداشت اعلام کرده بود ۷ هزار ماده شیمیایی، ۷۰ ماده سرطان‌زا و ۴۰۰ ماده سمی در خود دارند و تجارت این نوع مواد، تجارت مرگ است، با‌این‌حال ماده نیتروز اکسید در قلیان‌های اکسیژن با عنوان گاز خنده، عوارض جبران‌ناپذیری برای مصرف‌کنندگان به همراه دارد و کشور‌های انگلیس و هلند از سال ۲۰۲۳ مصرف تفننی گاز خنده را ممنوع کرده‌اند و با خبری شدن این طرح در ایران، بسیاری نگران سوءمصرف و تاثیرات مخرب این قلیان شدند.
معرفی جایگزین‌هایی در مسیر تغییر رفتار
کیانوش جهانپور، سخنگوی اسبق وزارت بهداشت در گفتوگو با «رسالت» این نگرانی‌ها را به‌حق دانسته اما با موثر خواندن چنین طرح‌هایی عنوان می‌کند: «معرفی جایگزین‌هایی در مسیر تغییر رفتار، رویکردی موثر است. قطعا ممنوعیت کامل و یا روش‌های قبلی اگر پاسخگو بود، امروز با افزایش حتی چند برابری مصرف قلیان در کشور مواجه نبودیم، آن هم در شرایطی که مقررات و محدودیت‌هایی برای مصرف دخانیات در کشور اعمال شده است. این نشان می‌دهد ممنوعیت و محدودیت به‌تنهایی پاسخ نمی‌دهد و سیاست‌های مهار دخانیات یا حتی دارو‌های روانگردان توفیقی نداشته، رویکرد‌هایی نظیر تغییر الگوی رفتار و یا جایگزین‌های کم‌خطرتر ممکن است موثر باشد، و سایر کشور‌های جهان نیز سال‌هاست در این زمینه کار‌های مطالعاتی انجام داده‌اند. بنابراین اصل این‌رویکرد که با انگیزه تغییر رفتار به‌صورت آزمایشی انجام شده، می‌تواند اتفاق مثبتی باشد و باید از آن استقبال کرد. ممنوع کردن و یا ممنوعیت مطلق و برخورد‌های این چنینی فقط ممکن است به زیرزمینی شدن این رفتار‌ها بینجامد، در‌عین‌حال تاثیری هم در کاهش مصرف دخانیات یا حتی دارو‌های روانگردان ندارد.»
قلیان اکسیژن قابل تبلیغ نیست
جهانپور تصریح می‌کند: «ماده «ان دو او» یا نیتروز اکسید در قلیان اکسیژن، مصرف صنعتی و پزشکی دارد و برای کاهش درد زایمان یا موارد مشابه در بیمارستان‌ها استفاده می‌شود و بسیاری از کشور‌ها در مطالعات خود به این نتیجه رسیده‌اند که این ماده کم‌خطرتر از دخانیات یا بعضا دارو‌های روانگردان است. قاعدتا با این‌رویکرد اگر بتوان تمایل به مصرف دخانیات را کاهش داد، و به‌صورت محدود در چارچوب استاندارد‌ها با رعایت شرایط خاص، در مراکز خاصی این نوع قلیان را عرضه و تا حدی رفتار‌های پرخطر را کاهش داد، می‌توان از این موضوع استقبال کرد. اگرچه نباید این رفتار را ترویج کرد. به شخصه معتقدم خود این مسئله هم به نوعی کاربرد تفننی یک داروست و قاعدتا قابل تبلیغ نیست، همانطور که ما هیچ دارویی را تبلیغ نمی‌کنیم. ممکن است با عوارض خفیف جزو محصولات یا کالا‌های آسیب‌رسان سلامت قلمداد شود، ولی این کالا‌ها ممنوع نیست، مثل نوشابه و موارد دیگری که تولید و توزیع شده و از این اقلام، عوارض و مالیات اخذ می‌شود. در مورد دخانیات نیز استفاده از آن در مکان‌های عمومی ممنوع شده و یا فروش آن به زیر ١٨ساله‌ها در بسیاری از کشور‌ها ممنوع است و یا در شرایط خاص و با اخذ مالیات عرضه می‌شود. در مورد قلیان اکسیژن هم باید بدون تبلیغات و ترویج آن؛ برنامه‌های جایگزین یا تغییر رفتار را دنبال کرد، تا به امروز هم عوارض شدید و یا عوارضی بیشتر از دخانیات و دارو‌های رونگردان برای گاز یا ماده نیتروز اکسید در مطالعات جهانی، گزارش نشده است.»
او در پاسخ به اینکه چرا این طرح مطالعاتی به درازا کشیده، می‌گوید: «مخالفت‌هایی که صورت گرفته باعث شده این طرح سال‌ها به طول بینجامد اما معتقدم مخالفت‌ها عمیق نیست و بعضا انتقادهایی که مطرح‌شده ناشی از عدم شناخت موضوع است و برخی از ابتدا هر مقوله‌ای را با ممنوعیت و یا ممنوعیت مطلق دنبال میکنند که تجربه نشان داده اغلب این موارد جواب نمی‌دهد، لذا خود موضوع گاز «ان دو او» یا ترکیب آن با اکسیژنی به نام انتونوکس مسئله جدیدی نیست و دهه‌هاست در صنایع غذایی و شیمیایی و در بیهوشی و بی‌حسی کاربرد دارد. همچنین از این گاز برای تسکین درد استفاده می‌شود و ما عوارض کوتاه‌مدت و بلندمدت و مصرف مزمن یا حاد آن را می‌شناسیم ولی وزارت بهداشت به علت گسترش بی‌‌رویه مراکز عرضه قلیان و ضعف در اجرای قانون ممنوعیت استعمال دخانیات در حال اجرای این طرح مطالعاتی است. باید منتظر ماند تا نتیجه این مطالعه یا طرح آزمایشی که از سوی وزارت بهداشت و مرکز تحقیقات دخانیات دانشگاه شهید بهشتی در حال انجام است، مشخص شود، ولی احتمالا این تغییر رفتار به سلامت عمومی کمک می‌کند. این قلیان توسط مبتکری طراحی شده که مجوز اختراعش را از متولیان حوزه بهداشت کشور دریافت کرده است. این وسیله ثبت اختراع شده و بعد از اینکه تاییدیه آن از سازمان غذا و دارو گرفته شده به‌عنوان تجهیزات پزشکی به ثبت رسیده اما عرضه آن در کافی شاپ یا قهوه‌خانه همواره محل بحث بوده و همچنان این بحث ادامه‌دارد. البته اقدام وزارت بهداشت به منظور تغییر رفتار در قالب یک طرح آزمایشی درست و به‌جاست و پاسخ به پرسش‌های «آیا قلیان اکسیژن عوارض دارد؟» و «آیا قلیان اکسیژن می‌تواند به‌عنوان یک دستگاه بی‌ضرر معرفی شود؟» به‌عنوان پرسش‌های این طرح مطالعاتی مطرح شده‌اند و با گذر زمان مشخص خواهد شد، به چه میزان روی تغییر رفتار موثر بوده و این تغییر تا چه میزان بر سلامت عمومی و سلامت مصرف کننده تاثیرگذار است. اگر مثبت ارزیابی شود، جایگزین مناسبی برای دخانیات و قلیان‌های زیانبار‌تر خواهد بود.»
سخنگوی اسبق وزارت بهداشت در مورد علت ممنوعیت این قلیان در سایر کشور‌ها می‌گوید: «به نظر می‌آید در کشور‌هایی که این نوع قلیان ممنوع و حتی بزه انگاری شده، اقدام کارشناسی عمیقی صورت نپذیرفته. البته ممنوعیت و استفاده تفننی ممکن است با احتیاط همراه باشد ولی مطابق بررسی‌های ما ممنوعیت آن در چند کشور دنیا ازجمله انگلیس به‌شدت از سوی کارشناسان محل انتقاد است و اغلب بزه انگاری و جرم‌انگاری آن را قبول ندارند. به‌ویژه آنکه به شکل‌گیری بازار زیرزمینی در این کشور‌ها منجر شده و گاز نیتروز اکسید به‌صورت غیراستاندارد در شرایط کنترل نشده عرضه می‌شود. تصور می‌کنم رویکرد ممنوعیت مطلق و بزه انگاری برای استفاده تفننی از این گاز در برخی کشور‌ها موفق نبوده است.»
سیامک افاضلی، از کارشناسان حوزه سلامت نیز در‌این‌باره به «رسالت» می‌گوید: «مطابق آمار‌ها میزان دود هر وعده استعمال قلیان با مصرف ۱۰۰ نخ سیگار برابری می‌کند. تنباکو‌های مورد استفاده در قلیان‌ها غیراستاندارد است و عمدتا با آلودگی‌های محیطی، میکروبی و قارچی همراه است. زغال‌هایی هم که در قلیان استفاده می‌شوند زمینه‌ساز مسمومیت با مونوکسیدکربن هستند و عوارض وحشتناکی دارند. بخشی از دلایل ابتلا به بیماری‌های تنفسی و صعب‌العلاج و بدخیم نظیر سرطان‌های متعدد، به استفاده از ترکیبات دخانی مربوط می‌شود. در مورد قلیان اکسیژن هم شاید عوارض آن به نسبت قلیان دخانی کمتر باشد و به فرد برای لحظاتی حس سرخوشی و لذت بدهد اما عوارض جانبی متعددی دارد؛ ازجمله گیجی و عدم تعادل و عدم درک وضعیت و از همه مهمتر ایجاد مشکلات در حافظه، افت فشار خون و کمبود اکسیژن. علاوه بر این‌ها مصرف بیش‌از‌حد تنباکو به علت حالت تهوعی که ایجاد می‌کند، جلوی مصرف بیش‌از‌حد را می‌گیرد، ولی مصرف قلیان اکسیژن این‌گونه نیست و باعث احساس ضعف در پا شده و به دلیل عدم تعادل احتمال دارد فرد به زمین بخورد و یا ممکن است کمبود اکسیژن، صدمات غیرقابل برگشتی به سیستم عصبی فرد وارد کند. این را هم باید در نظر داشت که مصرف دائم این ماده می‌تواند باعث کمبود ویتامین ب ١٢ و کم‌خونی شود. این کم‌خونی موجب آسیب‌های عصب محیطی شده و یا نوروپاتی محیطی ایجاد می‌کند. این نوروپاتی بعضا قابل برگشت نیست و باتوجه به استفاده گسترده خانم‌ها از این نوع قلیان، بحث کم‌خونی که یک مشکل جدی در خانم‌هاست، تشدید خواهد شد.»
افاضلی در پاسخ به پرسش که «چه باید کرد؟» می‌گوید: «واقعیت امر این است که نمی‌توان با قلیان اکسیژن مقابله کرد، اما به طورکلی قلیان دخانی، عادت و تفننی پرضرر است که در سطح جامعه هزاران مشکل بوجود آورده و جایگزین کردن آن با ماده اعتیادآور دیگری به صلاح نیست. ما متاسفانه مشکلاتی را، که ریشه‌های دیگری دارد با مشکلات تازه ای جایگزین می‌کنیم. در دهه ٦٠ بحث سوءاستفاده از مواد دخانی مطرح نبود، به این دلیل که در آن دهه به لحاظ اجتماعی ساختار کشور به گونه‌ای بود که جوان‌ها هدفمند بودند و به‌دنبال سوءمصرف مواد مخدر نبودند، سال‌هاست علیه دخانیات مبارزه می‌کنیم و برنامه‌هایی با هدف کنترل دخانیات طی سال‌های گذشته مطرح‌شده اما شکست خورده‌اند. همچنین ممنوعیت‌های استعمال دخانیات اثربخش نبوده‌اند و جرائم مربوط به تخلفات دخانیاتی به خوبی اجرایی نشده‌اند. در حال حاضر جامعه میل شدیدی به مصرف دخانیات و مخدر‌ها دارد و ریشه این تمایل مشخص است، اما چون برطرف نمودن ریشه مشکل دشوار است، سراغ درمان‌های پیش پاافتاده‌ای نظیر قلیان اکسیژن رفته‌ایم که بسیار هم مضر است.»
این کارشناس تصریح می‌کند: «برای مقابله با یک فرآیند مضر، راهکار‌های متعددی وجود دارد. چنانچه به‌دنبال کاهش مصرف سیگار هستیم، نباید قیمت آن تا به این حد ارزان باشد. وقتی در کشور ما، قیمت یک نخ سیگار از یک شیشه شیر به‌مراتب ارزان‌تر است، مسلما جامعه خواه ناخواه به سمت سوءمصرف مواد مخدر هدایت می‌شود و مسئولان در اغلب موارد برای مقابله با این مسئله، مسیر‌های غیرعاقلانه‌ای را دنبال میکنند. اگر قرار است اقدام جدی‌ای صورت بگیرد، باید این اقدام کامل، جامع و در‌عین‌حال منطقی باشد. به‌عنوان مثال در انگلستان، هزینه دو ساعت ورزش کردن در یک باشگاه، در‌نهایت یک پوند است، حال اینکه برای تهیه یک پاکت سیگار، در ارزان‌ترین حالت باید ۵ یا ٦ پوند بپردازید، مسلما ورزش کردن قابل دسترس‌تر و به‌صرفه تر است. لذا بهترین اقدام این است که قیمت مواد دخانی گران و سوبسید حاصل از آن به ورزشگاه‌ها و فعالیت‌های لذتبخش و سالم اختصاص یابد. اقدامات این چنینی به نسبت جایگزینی یک سوءمصرف با سوءمصرف دیگر، معقولانه‌تر است.»
بی‌ضرر بودن انتونوکس؟
با وجود انتقادهایی که صورت گرفته، غلامرضا حیدری – مجری طرح مطالعاتی «قلیان اکسیژن» اخبار مربوط به عوارض و اعتیادآوری این قلیان را یک بازی رسانه‌ای و کذب محض دانسته و در گفتوگو با ایسنا، در واکنش به فضای ایجاد شده، با تاکید بر اینکه «قلیان اکسیژن»، استانداردهای وزارت بهداشت را دارد، اظهار می کند: «مقدار گازهای اکسیژن و نیتروژن موجود در «قلیان اکسیژن» تنظیم شده و استاندارد است و حدود ۱۰ سال از زمان ثبت اختراع رسمی این دستگاه در کشور می‌گذرد و در ترکیب گازهای قلیان اکسیژن، سهم اکسیژن از ترکیب گازهای به کار گرفته شده حدود ۸۰ درصد است و نیتروژن می‌تواند به میزان ۵ درصد به ترکیب گازها اضافه شود. «اکسید نیتروژن» که با «گاز خنده» شناخته می‌شود در قلیان اکسیژن وجود ندارد. «انتونوکس» که یک گاز بی‌ضرر به حساب می‌آید، در قلیان اکسیژن استفاده می‌شود. پژوهش‌های متعددی درباره «انتونوکس» در سطح جهان انجام شده، یافته‌های این مطالعات از بی‌ضرر بودن این گاز حکایت می‌کند.»
حیدری درباره اعتیادآور بودن انتونوکس عنوان می کند: «انتونوکس از مسائلی مانند «ایجاد وابستگی»، «اعتیادآوری» و «گازهای خنده‌آور» تهی است. با توجه به ویژگی‌های انتونوکس باید گفت ادعاهایی که در ارتباط با قلیان اکسیژن مطرح شده یک بازی رسانه‌ای است.»
مطابق اظهارات حیدری، این طرح مطالعاتی در شهر تهران انجام شده و مصرف‌کنندگان این دستگاه با «تست تنفسی» مورد ارزیابی قرار گرفته‌اند. نتایج تست تنفسی مصرف‌کنندگان قلیان اکسیژن نشان می‌دهد وضعیت تنفسی آنها نسبت به افراد عادی، کاملا بالاتر است. نتایج به دست آمده می‌تواند ما را به مسیری هدایت کند که قلیان اکسیژن، مشکلات سلامتی ندارد و بر اساس استانداردهای وزارت بهداشت، درصد گازهای اکسیژن و نیتروژن قلیان اکسیژن تنظیم می‌شود.
این طرح تحقیقاتی در ۳ استان تهران، البرز و آذربایجان شرقی آغاز شده، همچنین امور مربوط به این طرح در استان بوشهر و شهر جیرفت در استان فارس در حال انجام است. استان‌های مازندران، زنجان و هرمزگان نیز به این طرح اضافه می‌شوند.
حیدری درباره جامعه آماری طرح مطالعاتی قلیان اکسیژن نیز مطرح می کند: «تعداد مراکز عرضه قلیان‌های دخانی که در طرح مطالعاتی قلیان اکسیژن شرکت کرده‌اند باید به «حجم نمونه» که در طرح علمی برآورد شده، برسند. میزان جامعه آماری باید به نحوی باشد که آمار و ارقام خروجی طرح تحقیقاتی از منظر آماری، «معنی‌دار» و «قابل تایید» باشد. این طرح تحقیقاتی به یک یا دو سال زمان نیاز دارد که میزان داده‌های مورد نظر جمع‌آوری شود. پس از جمع‌آوری داده‌ها، آنالیزهای مورد نیاز انجام می‌شود. در حال حاضر، دستگاه قلیان اکسیژن «تایید نهایی» را نگرفته است. اگر نتایج تحقیقات و شرایط طوری باشد که این دستگاه جایگزین قلیان‌های دخانی شود، یک گام موثر در جهت حفظ سلامتی جامعه به حساب خواهد آمد. اما در مجموع اظهارنظر درباره قلیان اکسیژن منوط به بررسی‌های کامل‌تر بوده و نتایج تحقیقات؛ ملاک تصمیم‌گیری در این باره خواهد شد.»
«رسالت» در گفت و گو با صاحب نظران بررسی می کند؛
خوب و بدهای قلیان اکسیژن
شواهد و مطالعات نشان می‌دهد سن مصرف دخانیات به ۱۳ سال رسیده است و در‌حالی‌که آمار‌ها هر روز نگران‌کننده‌تر از قبل می‌شود، قلیان برای بسیاری از خانواده‌ها و دورهمی‌ها به وسیله‌ای برای تفریح بدل شده و سن گرایش به دخانیات همچنان در حال کاهش است و نوجوانان دست رد به سینه قلیان و سیگار نمی‌زنند.
صاحب‌خبر -
∎