تاریخچه شب یلدا یا شب چله
شب یلدا یا شب چله یکی از قدیمی‌ترین جشن‌های فارسی زبانان است، که از پیشنیان به یادگار مانده است. این شب از تمام شب‌های سال بلندتر است.
تاریخچه شب یلدا به گذشته‌های دور برمی‌گردد. اما قدمت دقیق آن مشخص نیست، برخی از باستان شناسان تاریخ شب یلدا را هفت هزار ساله می‌دانند.
آنها به ظروف سفالی بدست آمده که مربوط به دوره پیش از تاریخ است استناد می‌کنند.
البته این نقوشِ در کتیبه‌ها و یافته‌های باستان‌شناسی کمیاب‌اند. اما باستان‌شناسان معتقدند، می‌شود آیین مربوط به شب یلدا را تا هفت هزار سال قبل، ردیابی کرد.
با همه‌ی این‌ها آنچه به‌عنوان شب یلدا رسمیت یافته، به حدود ۵۰۰ سال، قبل از میلاد برمی‌گردد. یلدا در زمان داریوش یکم به تقویم رسمی ایرانیان باستان، وارد شده است. تقویمی که برگرفته از گاه‌شماری بابلی‌ها و مصری‌ها ست.
شب چله در حقیقت همان شب یلدا است. چون از فردای این شب، چله بزرگ زمستان آغاز می‌شود به آن شب چله می‌گویند.
ایرانیان در زمان‌های قدیم، یک نوع تقویم کلی نگر هم داشتند. این تقویم بیشتر در کارهای کشاورزی و دامپروری کاربرد داشت. آنها دو موقع از سال را به نام چله می‌شناختند. چله تابستان که از تیر شروع می‌شد و چله زمستان که از دی‌ماه. چله‌ها هر کدام به دو دوره تقسیم می‌شدند؛ چله بزرگ و چله کوچک. چهل روز ابتدایی را چله بزرگ و بیست روزِ بعد را چله کوچک می‌نامیدند.
چله بزرگ زمستان که درست بعد از شب یلدا آغاز می‌شود؛ شروع زمستان است و شدت سرما در آن بیشتر است. چله بزرگ تا دهم بهمن طول می‌کشد. پس از آن، چله کوچک شروع و تا اول اسفند ادامه دارد. شدت سرما در چله کوچک کمتر است و آسیب کمتری هم می‌رساند. چهار روز پایان چله بزرگ، و چهار روز آغاز چله کوچک را، چهار چهار می‌گویند که نهایت شدت سرما در این مدت اتفاق می‌افتد.
خواص و نمادهای میوه‌های شب چله
میوه‌ها وخوراکی‌هایی که در "شب یلدا" مصرف می‌شوند خواص بسیار زیادی برای سلامتی دارند
انار
انار میوه‌ای با پوستی سرخ و زیبا که وقتی آن را می‌شکافی دانه‌هایی اشتهابرانگیز، خوشرنگ و خوش‌بو می‌بینیم.
دانه‌هایی که آب از دهان جاری می‌کند. انار سرشار از آنتی‌اکسیدان‌ها است و اثرات ضدالتهابی، ضدسرطان و ضدپیری آن بر سلامتی در بسیاری از مطالعات نشان داده شده است. این میوه همچنین سرشار از پتاسیم است که در کنترل فشار خون و محافظت از قلب و عروق نقش مهمی دارد. مصرف انار به حفظ شادابی و سلامت پوست و دستگاه گوارش کمک می‌کند و برای تقویت حافظه و سیستم ایمنی مفید است؛ پوست کندن، دون کردن و به‌طور کلی لمس کردن و جویدن دانه‌های این میوه یک تمرین خوب برای ذهن افراد است تا از افکار منفی در امان باشند.
انار یکی از اصلی ترین نمادهای شب یلداست که از قدیم الایام جزو سفره و میز شب یلدا بوده و هست. انار را نماد برکت، شادی، تولد و نو شدن می‌دانند. به همین دلیل برای پر برکت شدن سفره یلدا و شاد شدن اعضای خانواده آورده می‌شود، همچنین دانه‌های انار نماد باروری و نعمت هست و به همین دلیل سفره یلدا را با انار تزئین می‌کنند.
هندوانه
هانیه ناصری کارشناس ارشد گیاهان دارویی با بیان اینکه شب یلدا فقط دور هم نشینی و مرور خاطره‌ها نیست، گفت: علاوه بر انجام این آداب و رسوم، شب یلدا از رسوم تغذیه‌ای خاص خود نیز برخوردار است، قرار دادن اقلام خوراکی مانند انار و هندوانه بر سر سفره شب یلدا تنها یک رسم نبوده و نکات تغذیه‌ای خاصی را دنبال می‌کند.
این کارشناس ارشد گیاهان دارویی هندوانه را یکی از ارکان سفره شب یلدا عنوان کرد و افزود: انتخاب این میوه برای شب یلدا دلایل خاصی دارد و به نوعی یادآور گرمای تابستان و حرارت آن است.
وی تصریح کرد: باور بر این است اگر مقداری هندوانه در شب یلدا بخورید در سراسر زمستان طولانی، سرما و بیماری بر شما غلبه نخواهد کرد و این باور با خواص هندوانه که سرشار از ویتامین های A و B و C است مطابقت دارد.
وی در ادامه در خصوص ارزش تغذیه‌ای هندوانه اظهار کرد: 90 درصد بافت هندوانه از آب تشکیل شده و در نتیجه برای رفع عطش بسیار مفید است، به علت فراوانی آب در این محصول، خوردن آن برای جلوگیری و دفع سنگ کلیه بسیار توصیه شده است.
ناصری تصریح کرد: همچنین هندوانه منبع غنی از بتاکاروتن و لیکوپن است که این مواد از آنتی اکسیدان های طبیعی هستند و همانطور که اثبات شده آنتی اکسیدانها ترکیباتی هستند که از بروز سرطان ها در انسان جلوگیری می‌کنند، پس این باور که با خوردن هندوانه بیماری کمتر به سراغ ما می‌آید نیز در وجود این آنتی اکسیدانها نهفته است.
دلیل آوردن هندوانه بر سر سفره یلدا
رنگ سبز هندوانه نشانه زندگی است، انتخاب هندوانه‌ای با رنگ شبز، فقط به رسیده بودن این میوه ربط ندارد. یکی از دلایل که خوردن هندوانه در شب چله پیشنهاد می‌کنند این است که رنگ سبز این میوه نماد آبادانی و زندگی روی زمین است.
هر قدر هندوانه رسیده‌تر باشد رنگ آن قرمزتر خواهد بود اما این سرخی در شب یلدا نماد عشق، دوستی، بهروزی، آسودگی و زندگی مسالمت آمیز در سایه آبادانی و سبزی است.
بین لایه سبز خارجی هندوانه و خود هندوانه که قرمز است، یک لایه سفید هم قرار دارد که حتی این قسمت از هندوانه هم به خاطر رنگ سفید خود نماد صلح، سازگاری، آرامش و آسودگی است.
هسته‌ها یا دانه‌های هندوانه که گاهی اوقات به صورت آجیل هم استفاده می‌شود، نشانه باروری و افزونی نژادهای مختلف انسان بر روی زمین است، با کاشتن همین دانه‌ها است که بوته‌های هندوانه سر از خاک بیرون می‌آورند و همین باروری، نماد افزونی نژاد انسانها روی زمین تعبیر می‌شود.
خرمالو
خرمالو یکی دیگر از میوه‌های رایج در شب یلداست که سرشار از «کاروتنوئید» است؛ کاروتنوئیدها، پیش‌سازهای ویتامین A هستند که نقش مهمی در عملکرد سیستم ایمنی، سلامت چشم و پوست دارند؛ این میوه همچنین غنی از پتاسیم است و بنابراین باعث کنترل فشار خون می‌شود.
خوردن خرمالو در آخرین روز پایین می‌تواند میل به خوردن شیرینی‌جات و شکلات را کاهش دهد و از همین رو برای افرادی که دوست دارند در شب یلدا شیرینی کمتری مصرف کنند، بسیار ایده‌آل است. این میوه انرژی‌بخش است و برای رفع خستگی و استرس نیز بسیار مفید است.
سیب قرمز
سیب قرمز نیز یکی دیگر از میوه‌های شب یلداست. سیب درختی حاوی ویتامین، املاح و مقدار زیادی پکتین (فیبر) است. پکتین دارای فواید زیادی از جمله کاهش کلسترول خون (چربی مضر) است. سیب باعث کاهش احتمال ابتلا به بیماری‌های قلبی می‌شود. این میوه برای کاهش وزن، پیشگیری از انواع سرطان‌ها، کاهش خطر ابتلا به آسم، کاهش قند خون و شادابی پوست مفید است.
میوه‌های پاییزی
از دیگر میوه‌های سفره یلدا می‌توان انواع میوه‌های پاییزی را نام برد. در گذشته به همراه انار و هندوانه، میوه‌های فصلی را هم در سفره می‌گذاشتند. میوه‌هایی مثل پرتقال و انواع مرکبات، سیب، خرمالو، گلابی و حتی لبو و کدو تنبل می‌توانند جایی در سفره یلدا داشته باشند.
تنقلات و آجیل شب یلدا
در این شب مهم‌تر از شام، تنقلات و آجیل مخصوص شب یلدا ست. در گذشته که نگهداری طولانی مدت میوه‌ها راحت نبود؛ خیلی از میوه‌ها را برای نگهداری و مصرف در فصل‌های دیگر، خشک می‌کردند.
آجیل‌ها، مغزدانه‌ها یا مغزها نیز از دیگر خوراکی‌های رایج در شب یلدا هستند که منابع خوبی از مواد مغذی مانند چربی‌های سالم، پروتئین و فیبرند. برخی از آجیل‌ها غنی از ویتامین‌های E و B و مواد معدنی فراوانی نیز هستند که به حفظ سلامت بدن کمک می‌کنند.
ثبت جهانی شب یلدا توسط افغانستان و ایران به عنوان فرهنگ مشترک
شب چله یکی از شب‌هایی است که بادور هم نیشینی و قصه‌های شیرین تا به سحر می‌گذرد، این شب را ملت‌های فارسی زبان ایران، افغانستان و تاجیکستان شب ظلمت چله را با دور هم بودن و اتحاد به دست خورشید می‌سپارند تا با طلوعش خیر و برکت را راهی زندگی شان کنند.
در اوایل آذرماه سال 1401و در هفدهمین نشست کمیته بین‌المللی پاسدارای از میراث فرهنگی نا ملموس توسط ایران و افغانستان به صورت مشترک به ثبت جهانی رسید.
سازمان علمی، فرهنگی و آموزشی ملل متحد(یونسکو) در بیانه‌ای گفته بود: ثبت این رویداد فرهنگی، احترام به زنان، دوستی، مهمان‌نوازی، تنوع فرهنگی و هم‌زیستی مسالمت آمیز را گرامی می‌دارد. ثبت این میراث فرهنگی را به افغانستان و ایران تبریک می‌گویم.
توصیه‌های تغذیه‌ای برای شب یلدا
- در شب یلدا حجم وعده شام را کم کنید، خوراکی‌های شب یلدا متنوع هستند و مصرف مقادیر زیاد آنها باعث مشکلات گوارشی می‌شود.
- برای پیشگیری از افزایش وزن و قند خون، از مصرف بیش از حد شیرینی‌ها پرهیز کنید و به‌جای آن از مواد مغذی و آجیل‌ها استفاده کنید.
- از پرخوری و درهم‌خوری بپرهیزید تا دستگاه گوارشی شما عملکرد طبیعی خود را حفظ کند.
- در صورتی که آجیل و یا میوه‌ها در مقادیر زیاد استفاده شوند، باید جایگزین سایر مواد غذایی دریافتی شوند تا بالا رفتن انرژی دریافتی منجر به چاقی نشود.
- از آجیل‌های خام بدون نمک در مقادیر کم (یک مشت) استفاده کنید؛ آجیل‌های بوداده ممکن است کهنه باشند و مرغوبیت خود را از دست بدهند. بودادن آجیل‌ها باعث از دست رفتن خواص آنتی‌اکسیدانی آجیل‌ها و کاهش قابلیت هضم پروتئین و از دست رفتن اسیدهای آمینه ضروری می‌شود و در نهایت منجر به کاهش ارزش تغذیه‌ای مغزها می‌شود.
- در مصرف تخمه‌ها زیاده‌روی نکنید. تخمه‌ها نسبت به سایر مواد، دیرهضم هستند و مصرف آنها همراه با سایر مواد غذایی می‌تواند سبب سنگین شدن دستگاه گوارش شود.
- برای پیشگیری از مشکلات گوارشی، بهتر است میوه‌ها قبل یا دو ساعت بعد از غذا مصرف شود و فاصله بین صرف غذا و خوابیدن حداقل دو ساعت باشد.
- افراد دچار تری‌گلیسرید خون بالا، بهتر است از مصرف مغزهای چرب و شیرینی‌ها خودداری کنند.
- افراد دیابتی نباید بیش از سه واحد میوه (مثلاً یک قاچ متوسط هندوانه یا یک عدد خرمالوی متوسط یا نصف لیوان انار) در طول روز استفاده کنند. این افراد همچنین در مصرف توت و انجیر خشک احتیاط کنند و از خوردن شیرینی‌های خامه‌ای و بزرگ پرهیز کنند.
- بیماران کلیوی مراقب مقدار مصرف مایعات باشند و کمتر از هندوانه استفاده کنند.
- مصرف آجیل‌های شور باعث افزایش فشار خون می‌شود و بنابراین افراد به‌ویژه کسانی که فشار خون بالا دارند باید از مصرف آجیل شور خودداری کنند.
خدابخش حکیمی_ خبرنگار تحریریه جوان قدس