فرشاد گلزاری

ایجاد بلوک‌های سیاسی- اقتصادی و حتی کُلونی‌های چند جانبه در عرصه نظامی یا امنیتی یکی از راه‌ها و شگردهایی است که برای ایجاد اتحاد و اتفاق‌نظر میان کشورهای همسو از گذشته تاکنون مورد استفاده قرار گرفته و حالا هم کارکرد آنها روز به روز عمیق‌تر می‌شود. به عنوان مثال گروه هفت که به اختصار «جی-7» خوانده می‌شود و یا جامعه اقتصادی کشورهای غرب آفریقا موسوم به «اکوواس» از جمله بلوک‌های سیاسی- اقتصادی به شمار می‌آیند که همین حالادر عرصه بین‌المللی نقش‌های زیادی را ایفای می‌کنند و البته به صورت مستقیم یا غیرمستقیم در صدد آن هستند تا منافع غرب یا شرق را تامین کنند. 

به نظر می‌رسد که اختلاف چین و روسیه در بریکس و مقابله با غرب می‌تواند به نفع بروکسل و واشنگتن باشد اما باید دید که این اختلاف تا چه حد واقعی و عمیق است! 

اینکه ارزش چنین نهادها و بلوک‌های سیاسی- اقتصادی در چه چیز نهفته و اساساً مدل کارکرد آنها چه خواهد بود، موضوعی است که تحلیل آن بسیار طولانی است اما باید متوجه بود که با بالا گرفتن جنگ اوکراین و ایجاد دو قطبی میان شرق و غرب به نر می‌رسد که ماهیت سیاسی و حقوقی این نهادها نسبت به قبل پررنگ‌تر شده است. یکی از این نهادها که حالا به ابزاری برای ترساندن و تقابل کشورهای شرقی با اروپا و آمریکا تبدیل شده «بریکس» خواهد بود که متشکل از چین، هند، روسیه، برزیل و آفریقای جنوبی است. اعضای این نهاد قرار است امروز (سه‌شنبه) تا پنجشنبه در ژوهانسبورگ، پایتخت آفریقای جنوبی گرد هم بیایند و در مورد مسائل جاری اقتصادی و سیاسی و افزایش ظرفیت‌های تبایدل تجاری با یکدیگر گفت‌وگو کنند اما به نظر می‌رسد که اهداف این نشست دو روزه کمی با سایر ادوار آن تفاوت دارد. خبرگزاری رویترز در گزارشی در خصوص چشم انداز پیش روی سازمان بریکس و اجلاس این سازمان می‌نویسد: «فهرست گلایه‌های نامزدهای عضویت در بریکس بلند است و شامل سوءاستفاده‌های تجاری، مجازات با اعمال تحریم، چشم‌پوشی از نیاز کشورهای فقیرتر به توسعه، تسلط غرب ثروتمند بر نهادهای بین‌المللی اعم از سازمان ملل و صندوق بین‌المللی پول یا بانک جهانی می‌شود. به گفته رویترز اعضای بریکس در ضمن وجود نارضایتی گسترده از نظم غالب جهانی وعده تبدیل کردن این گروه به مدافع پیشروی کشورهای به اصطلاح جهان جنوب (کشورهای توسعه نیافته) را داده‌اند و این وعده آنها به رغم کم بودن نتایج ملموس، نزد دیگر کشورها طنین‌انداز شده است. 

در این میان مقام‌های آفریقای جنوبی که میزبان اجلاس بریکس از ۲۲ تا ۲۴ اوت است، می‌گویند بیش از ۴۰ کشور نسبت به پیوستن به بریکس علاقه خود را ابراز کرده‌اند. از بین این کشورها حدود ۲۴ کشور رسماً برای پذیرفته شدن در این گروه درخواست داده‌اند. راب دیویس، وزیر سابق تجارت آفریقای جنوبی که در سال ۲۰۱۰ مسیر پیوستن کشورش به بریکس را هدایت کرد گفت اعلام کرده که ضرورت گسترش نقش گروهی همچون بریکس در جهان بیش از هر زمان شده است. سازمان‌های چندجانبه دیگر جایی نیستند که بتوانیم بعد از ورود به آنها از یک نتیجه فراگیر و منصفانه برخوردار شویم. از طرفی برخی ناظران یک سری سوابق منفی مربوط به این گروه را نیز مثال زده و می‌گویند که این سوابق برای امیدهای نامزدهای عضویت در آن خوش‌آیند نیستند. 

یک مقام چینی به فاینشنال تایمز گفت: «پکن خواستار گسترش هر چه بیشتر گروه بریکس و تبدیل شدن آن به یک رقیب تمام عیار برای گروه هفت است زیرا با گسترش بلوک بریکس به حدی که مجموع سهم آن از تولید ناخالص داخلی جهانی مشابه با گروه هفت بشود، صدای دسته جمعی ما در جهان قوی‌تر خواهد شد»

اصرار و انکار برای تبدیل شدن به هژمونی!

بدون شک جریانی مانند بریکس صرفاً مزیت‌های متعدد نخواهد داشت بلکه در این میان مشکلاتی هم در درون آنها وجود دارد که به نوعی نشان دهنده ضعف این جریان و کشورهای عضو آن است. اعضای این سازمان در حال حاضر میزبان حدود ۴۰ درصد از جمعیت جهان بوده و یک چهارم از مجموع تولید ناخالص داخلی جهانی مختص به آنها است. برخی اختلافات داخلی و فقدان وجود یک بینش منسجم در بین اعضای این بلوک باعث شده بلندپروازی‌هایش برای تبدیل شدن به یک بازیگر اقتصادی و سیاسی جهانی به مشکل بخورد. رویترز در این رابطه مدعی است که برخی مسائل دیگری که این گروه را تحت‌الشعاع قرار داده عبارتند از، کند شدن رشد اقتصادی برخی اعضایی که زمانی رونق بالایی را تجربه کردند به ویژه چین و مواجهه روسیه به عنوان یکی از اعضای پایه‌‌گذار بریکس با انزوا از سوی غرب به دلیل جنگ در اوکراین. لازم به ذکر است ولادیمیر پوتین، رئیس جمهور روسیه در اجلاس هفته جاری بریکس در ژوهانسبورگ به صورت حضوری شرکت نمی‌کند چون دیوان  کیفری بین‌المللی لاهه برای او به خاطر ادعای جنایات جنگی حکم بازداشت بین‌المللی صادر کرده است. در این میان اما یک اختلاف مشهور میان دو عضو اصلی و قدرتمند این نهاد یعنی روسیه و چین به چشم می‌خورد که احتمال دارد رسانه‌های غرب روی این موضوع انگشت بگذارند و آنهم بحث تبدیل شدن بریکس به هژمونی منطقه‌ای و حتی جهانی است. در این رابطه سرگئی لاوروف، وزیر امور خارجه روسیه در مقاله‌ای برای مجله «اوبونتو» آفریقای جنوبی نوشت: «هدف ما نه تنها جایگزینی مکانیسم‌های چندجانبه موجود نیست بلکه نمی‌خواهیم به یک هژمون جمعی جدید مبدل شویم». او معتقد است که بریکس برای دادن پاسخ مثبت به درخواست تبدیل شدن به یکی از ستون‌های نظم جهانی جدید، عادلانه‌تر و چند مرکزی آماده است و تغییراتی امروز در جهان در حال رخ دادن است که نیاز به یک نظم جهانی چندقطبی عادلانه‌تر رابه ما گوشزد می‌کند. او بریکس را «نماد چندقطبی واقعی» برای بسیاری از کشورهای همفکر خواند که به عنوان نیروی مثبت عمل می‌کند که می‌تواند همبستگی جنوب جهانی و شرق جهانی را تقویت کند و به یکی از ستون‌های جهانی جدید و چندمرکزی‌تر تبدیل شود. در مقابل اما چینی‌ها به گونه‌ای دیگر فکر می‌کنند و کمی رادیکال‌تر به کارکرد بریکس تکیه زده‌اند. روز گذشته (دوشنبه) نشریه فاینشنال تایمز به نقل از یک مقام چینی نوشت که پکن خواستار گسترش هر چه بیشتر گروه بریکس و تبدیل شدن آن به یک رقیب تمام عیار برای گروه هفت است. در گزارش این نشریه به نقل از یک مقام وزارت خارجه چین آمده است «در صورتی که بلوک بریکس را به حدی گسترش دهیم که مجموع سهم آن از تولید ناخالص داخلی جهانی مشابه با گروه هفت بشود، صدای دسته جمعی ما در جهان قوی‌تر خواهد شد». همچنین فایننشال تایمز نوشت، پایتخت‌های غربی احتمالاً اضافه شدن ایران، بلاروس و ونزوئلا به بریکس را اقدامی در راستای پذیرش متحدان روسیه و چین در این گروه می‌دانند. حال باتوجه به مسائل گفته شده به نظر می‌رسد که اختلاف چین و روسیه در بریکس و مقابله با غرب می‌تواند به نفع بروکسل و واشنگتن باشد اما باید دید که این اختلاف تا چه حد واقعی و عمیق است!