به گزارش سلامت نیوز به نقل از روزنامه اعتماد، بیش از یک ماه است که انتشار آلاینده‌ها در هوای شهرهای بیش از 20 استان کشور، کیفیت هوا را به سطح ناسالم برای گروه‌های حساس و در روزهایی، ناسالم برای تمام گروه‌ها تنزل داده و در برخی شهرها هم کیفیت هوا به وضعیت بسیار ناسالم یا خطرناک رسیده است.
در حالی که اخبار پیشین حکایت از بالا بودن سطح آلایندگی ذرات معلق با قطر کمتر از 2.5 میکرون در هوای شهرهای کشور داشت، طی روزهای اخیر سطح آلاینده‌های دیگری همچون دی‌اکسید گوگرد و منوکسیدکربن در هوای برخی شهرها هم نشان می‌دهد که غیر از تاثیرات وارونگی فصلی، عوامل دیگری هم در آلوده کردن هوای شهرها سهم دارد.
برای نمونه، روز یکشنبه، تهران اولین روز هوای آلوده به دی‌اکسید گوگرد SO2 را سپری کرد و شرکت کنترل کیفیت هوای تهران اعلام کرد که در مناطق 7 و 17 میزان دی‌اکسیدگوگرد بیش از سایر مناطق بوده است. به دنبال این اعلام، مدیرعامل شرکت کنترل کیفیت هوای تهران هم تایید کرد که در سومین هفته آذر ماه و به خصوص در روزهای 22 تا 25 آذر، غلظت ساعتی آلاینده دی‌اکسیدگوگرد در برخی ایستگاه‌ها بالا و حتی بسیار فراتر از حد استاندارد گزارش شده است.
این مقام مسوول همچنین تایید کرد که «در ایستگاه‌های واقع در پهنه‌های غربی و جنوبی شهر، بیشتر از ایستگاه‌های سایر نقاط شهر، شاهد افزایش شاخص این آلاینده بودیم چنانکه اولین روز آلوده از منظر آلاینده SO2 از ابتدای سال را در روز پنجشنبه 24 آذر شاهد بودیم و پنجشنبه هفته گذشته، اولین روز آلوده به لحاظ آلاینده SO2 در 7 سال گذشته است که افزایش غلظت آن، نشان‌دهنده تاثیر منابع غیر ترافیکی است که تولید این آلاینده به علت استفاده از سوخت‌های پُرگوگرد در منابع ثابت را محتمل می‌سازد.»
سیدمحمدمهدی میرزایی قمی روز 27 آذر اعلام کرد: «تحلیل‌های انجام‌شده از سال ۹۶ نشان می‌دهد سهم اصلی آلودگی منابع آلاینده متحرک در شهر تهران ۸۳ درصد و سهم ذرات معلق ۶۰ درصد و سهم ناوگان فرسوده 58 درصد است. تاکسی و وانت فرسوده تنها ۷ درصد ناوگان تهران را تشکیل می‌دهند اما سهم آلایندگی آنها ۳۸ درصد است. موتوسیکلت فرسوده در مقایسه با موتوسیکلت تولید جدید ۱۲ درصد، خودرو سواری فرسوده نسبت به سواری تولید جدید ۲۶ درصد و کامیون فرسوده نیز تا ۵۰ برابر آلودگی بیشتری ایجاد می‌کنند.»
به دنبال این توضیحات، عباس کاظمی؛ مدیرعامل اسبق شرکت ملی پالایش و پخش فرآورده‌های نفتی هم در گفت‌وگو با خبرنگار ایلنا اعلام کرد: «آلایندگی هوا مجموعه کربنی است که متصاعد می‌شود و با توجه به اینکه در زمستان اینورژن (وارونگی) اتفاق می‌افتد و لایه بالایی هوا که سردتر بوده سنگین‌تر است؛ تمام کربن در سطح زمین قفل می‌شود، اکنون حدود 4 میلیون دودکش در منازل وجود دارد و 4 میلیون خودرو نیز در خیابان‌ها تردد می‌کنند که حجم بالایی کربن در هوا منتشر می‌کنند، هوا هم که نه به صورت افقی و نه عمودی حرکت دارد، در نتیجه تجمیع کربن میزان اکسیژن را کم می‌کند و میزان گوگرد و فلزات افزایش می‌یابد و در تمام زمستان‌ها هم درگیر این مساله هستیم.»
طبق توضیحات پژوهشکده محیط زیست، «دی‌اکسیدگوگرد SO2، گازی غیرقابل اشتعال، غیرقابل انفجار و بی‌رنگ است و در صورتی که به غلظت بالای ppm 3 برسد، بوی تند و محسوس خواهد داشت. تخمین زده می‌شود که SO2 به‌طور متوسط بین 2 تا 4 روز در هوا باقی بماند. بیش از 80 درصد اکسیدهای گوگرد به دست بشر در جریان احتراق سوخت‌های فسیلی از منابع ثابت آلوده‌کننده تولید می‌شود.
تقریبا تمامی سوخت‌های فسیلی دارای گوگرد هستند که در جریان احتراق به صورت دی‌اکسید گوگرد وارد هوا می‌شود. دی‌اکسید گوگرد انسان‌ساخت، ناشی از مصرف سوخت‌های فسیلی است. مقدار گوگرد در سوخت‌ها و فرآورده‌های نفتی باهم تفاوت دارد. نفت کوره یا مازوت بین 2.5 تا 3.5 درصد و گازوییل بین 0.5 تا 1 درصد گوگرد دارد ولی گوگرد بنزین ناچیز است. تنگ شدن راه‌های هوایی تنفس، اسپاسم برونش، سرفه شدید، سوزش چشم و مجاری تنفسی، کاهش کارایی تنفسی و تنگی نفس، کم شدن عمق تنفس و در نهایت تشدید عوارض قلبی و عروقی و تنفسی از اثرات بهداشتی منتسب به دی‌اکسید گوگرد به شمار می‌رود.»
مقصر هوای آلوده ایران کیست و کجاست و چیست؟
طی سال‌های اخیر، مقصر اصلی آلودگی هوای شهرها، غیر از خودروهای فرسوده‌ای که با احتراق ناقص و معاینه فنی‌های جعلی و دست‌ساز تردد می‌کنند، مازوت‌سوزی نیروگاه‌ها و صنایع بوده اگرچه مسوولان طی دو سال اخیر مدعی توقف مازوت‌سوزی شده‌اند. مازوت نوعی نفت کوره بی‌کیفیت و از جمله ترکیبات نفت خام است که سوخت نیروگاه‌ها و صنایع به شمار می‌رود و حتی در زمان‌های دور، به عنوان سوخت منازل هم مورد استفاده بوده و امروز هم برای فعالیت موتورها و چراغ‌ها و کوره‌ها کاربرد دارد.
امروز تولیدکنندگان عمده مازوت در دنیا، روسیه، کشورهای آسیای میانه و ایران هستند که از انرژی بالای این سوخت برای روشن نگهداشتن کوره نیروگاه‌ها و صنایع سنگین و همچنین به عنوان حلال در صنعت استفاده می‌کنند. سوخت ناقص مازوت در نیروگاه‌های حرارتی می‌تواند هوای محیط را آلوده کند. دی‌اکسیدگوگرد یکی از آلاینده‌های ناشی از مازوت‌سوزی است علاوه بر اینکه ذرات معلق با قطر کمتر از 2.5 یا 10 میکرون هم از جمله آلاینده‌های حاصل از سوزاندن نفت کوره در نیروگاه‌های حرارتی و صنایع سنگین است.
سال 1399، بیژن زنگنه؛ وزیر نفت دولت دوازدهم اقرار کرد که: «تمایل نداریم از سوخت مازوت استفاده کنیم اما در نقاطی مجبور هستیم. اگر مصرف برق کاهش پیدا کند مصرف مازوت نیز کاهش پیدا خواهد کرد.»هفته گذشته خبرگزاری ایسنا در گزارشی درباره آخرین وضعیت مازوت‌سوزی در کشور نوشت: «از میان ۱۳۲ نیروگاه در کشور، تنها ۱۴ نیروگاه امکان استفاده از سوخت مازوت دارند و سوخت دوم سایر نیروگاه‌ها گازوییل است؛ ۱۰ درصد از نیروگاه‌های کشور مازوت‌سوز هستند و براساس گزارش شرکت تولید برق، از سال ۸۸ تاکنون یک لیتر مازوت در نیروگاه‌های پایتخت مصرف نشده.
مصرف سوخت نیروگاه‌های کشور در حال حاضر گاز است اما نیروگاه‌ها در فصل زمستان به دلیل کمبود سوخت گاز (به‌دلیل اولویت مصرف خانگی) مجبور به استفاده از گازوییل به عنوان سوخت دوم می‌شوند. این سوخت دوم نه تنها به نیروگاه‌ها بلکه به همه صنایع نیز تعلق می‌گیرد اما به دلیل کمبود سوخت دوم نیز نیروگاه‌ها و صنایع مدت کوتاهی مجبور به مصرف مازوت هستند که درصد بالای گوگرد موجود در مازوت باعث می‌شود این فرآورده نقش بسزایی در آلایندگی داشته باشد و گوگردزدایی از فرآورده هم که باید از مبدا یعنی پالایشگاه‌ها صورت بگیرد نیز انجام نمی‌شود و بدین‌ترتیب مازوت به عنوان سوختی مخرب و متهم ردیف اول آلایندگی هوا محسوب می‌شود.»
در بخش دیگری از این گزارش نقش سوخت مصرفی خودروها در آلودگی هوای شهرها هم اینگونه تحلیل شده است: «میانگین مصرف بنزین در سال ۱۴۰۰ نزدیک به ۹۵ میلیون لیتر در روز برآورد می‌شود که این میزان مصرف به میانگین ۱۰۴ تا ۱۰۵ میلیون لیتر در هر روز از سال ۱۴۰۱ می‌رسد و به تشدید آلایندگی هوا در زمستان کمک می‌کند.»
در گزارش دیگر این خبرگزاری درباره سهم نیروگاه‌ها در آلودگی هوای کلان‌شهرها تایید شده که «طراحی واحدهای نیروگاه‌های حرارتی کشور بر اساس سوخت گاز طبیعی بوده و از نظر وزارت نیرو استفاده از سوخت گاز در تمامی نیروگاه‌های حرارتی کشور به دلیل کـاهش تبعات زیست محیطـی از جملـه کـاهش آلـودگـی هوا، کاهش هزینه‌های بهره‌برداری و تعمیرات واحدهای نیروگاهی همواره در اولویت قرار دارد ولیکن به دلیل محدودیت اعمالی در تحویل سوخت گاز ناشی از افزایش مصرف سوخت گاز مخصوصا در بخش خانگی، امکان تامین ۱۰۰ درصدی سوخت گاز مصرفی نیروگاه‌ها مخصوصـا در نیمه دوم سال میسر نمی‌شود. نیروگاه‌ها به منظور تامین برق مورد نیاز شبکه سراسری برق کشور، از سوخت مایع استفاده می‌کنند.
سهم نیروگاه‌ها در مصرف سوخت مایع ناچیز بوده و در سال ۱۴۰۰ تنها ۱۹ درصد سوخت مورد نیاز نیروگاه‌ها با سوخت مایع (۷.۹ درصد از مازوت و ۱۱.۲ درصد از گازوییل) تامین شده و در نیروگاه‌های اطراف کلان‌شهر تهران (بعثت و شهید فیروزی) هیچ‌گونه سوخت مازوت مصرف نشده و در کلان‌شهر اصفهان (اصفهان و شهید منتظری) مصرف سوخت مازوت بسیار اندک بوده است.
آن‌طورکه متولی نیروگاه‌های برق کشور می‌گوید، هیچ‌گونه ارتباط معناداری بین نوع سوخت مصرفی نیروگاه‌ها و کیفیت هوای این دو شهر مشاهده نمی‌شود. از منظر سازمان حفاظت محیط زیست، سوختی که قابلیت رعایت پارامترهای خروجی از دودکش نیروگاه‌ها را دارا باشد سوخت استاندارد تلقی می‌شود. در صورتی‌که میزان گوگرد سوخت مایع تحویلی به صنایع ۰.۵ درصد باشد، مقادیر آلاینده‌های خروجی از دودکش نیروگاه‌ها در محدوده مجاز تعیین‌شده توسط سازمان حفاظت محیط زیست خواهد بود اما در حال حاضر میزان گوگرد سوخت تحویلی به نیروگاه‌ها بیش از این مقدار است.»
اخیرا داریوش گلعلیزاده؛ سرپرست مرکز ملی هوا و تغییر اقلیم سازمان حفاظت محیط‌زیست درباره مصرف مازوت در پاییز و زمستان در گفت‌وگو با خبرگزاری ایرنا اعلام کرد: «از وزارت نیرو خواستیم که سوخت گاز نیروگاه‌ها و صنایع را تا حد امکان تامین کند، در نیمه دوم سال به دلیل کاهش محسوس دما و افزایش مصرف گاز در بخش خانگی و تجاری، تامین گاز مورد نیاز نیروگاه‌ها به عنوان سوخت با مشکل مواجه می‌شود، در واقع در شرایط عادی ۴۵۰ میلیون متر مکعب گاز در بخش خانگی و تجاری مصرف می‌شود که در شرایط سرما با افزایش ۱۵ تا ۲۰ درصدی به حدود ۶۵۰ میلیون متر مکعب افزایش می‌یابد.
روزانه ۸۵۰ تا ۸۷۰ میلیون متر مکعب گاز با ورود به شبکه داخلی صرف بخش‌های مختلف خانگی، تجاری و صنعتی می‌شود، اگر مصرف در یکی از این بخش‌ها مثلا خانگی افزایش یابد به ناچار برای تامین سوخت کافی از سهم نیروگاه‌ها کم می‌شود تا مشکلی برای بخش خانگی ایجاد نشود، سوخت گاز مصرفی روزانه نیروگاه‌ها ۲۶۰ تا ۲۷۰ میلیون متر مکعب یا معادل همین میزان سوخت مایع مانند گازوییل و مازوت است، اما زمانی که هوا سرد می‌شود مصرف گاز در بخش خانگی روزانه بیش از ۱۰۰ میلیون متر مکعب افزایش می‌یابد که برای جبران آن باید از بخش صنعت کم شود تا اختلالی در برق بخش‌های مختلف مانند خانگی، بیمارستان‌ها و برخی صنایع ایجاد نشود. در اینجا نیروگاه‌ها به ناچار به سمت مصرف سوخت دوم یعنی گازوییل یا مازوت می‌روند و گاهی هم تلفیقی (گاز و مازوت) مصرف می‌کنند که این امر موجب تشدید آلودگی هوا می‌شود.
در مجموع سه دسته نیروگاه حرارتی داریم از جمله نیروگاه گازی، سیکل ترکیبی و بخاری که ۱۶ نیروگاه در کشور بخاری است و قابلیت مصرف مازوت دارد و برخی از آنها که در کلان‌شهرها و حاشیه آنها واقع شده‌اند دیگر مازوت مصرف نمی‌کنند، مثلا بخش سوخت نیروگاه بعثت در تهران از سال ۹1 - ۹0 پلمب شده و به هیچ عنوان امکان مصرف مازوت ندارد و چون داخل شهر واقع شده به دنبال فک این پلمب هم نیستند.
یک نیروگاه هم در داخل شهر اسلام‌آباد در اصفهان فعال است که آن‌هم سال‌هاست مازوت نمی‌سوزاند، نیروگاه شهید منتظری شاهین شهر اصفهان هم که پیرامون شهر واقع شده و قابلیت مصرف ۶ میلیون متر مکعب سوخت را دارد در ۳ تا ۴ سال اخیر امکان مصرف مازوت نداشت چون بخش سوخت مازوت آن پلمب بود اما سال گذشته به دلایلی ۵۵ روز مازوت مصرف کرد، نیروگاه شازند هم به صورت تلفیقی می‌سوزاند، نیروگاه شهید رجایی حدود ۵۰ تا ۶۰ درصد مازوت می‌سوزاند، نیروگاه منتظر قائم فردیس کرج که نزدیک تهران است هم مازوت نمی‌سوزاند اما در دو تا سه سال قبل یک هفته به صورت آزمایشی مازوت سوزاند.»
با وجود تکذیب مازوت‌سوزی در نیروگاه‌ها، اخیرا منصور شیشه‌فروش؛ مدیرکل مدیریت بحران استانداری اصفهان ضمن اشاره به اینکه مازوت‌سوزی در کشور از اتاق فکر واقع در پایتخت مدیریت می‌شود، علاوه بر تایید مازوت‌سوزی در نیروگاه شهید منتظری اصفهان طی روزهای اخیر گفت: «تولید انرژی برق، در زمره وظایف وزارت نیرو است، استمرار فعالیت نیروگاه‌ها به دلیل ارتباط مستقیم آن با حوزه تامین انرژی، در زمره تصمیمات شورای امنیت کشور است و مصارف مازوت نیروگاه‌ها از تهران مدیریت می‌شود و این نیروگاه نیز با حکم شورای امنیت کشور و به‌صورت متمرکز دستور گرفته است.»