برای فهم ریشه‌های این تحولات باید اندکی به عقب و دقیقا به زمانی بازگشت که "معامله قرن" از سوی ایالات متحده آمریکا به عنوان یکی از اولویت‌های کشورهای عربی منطقه به آن ها تحمیل شد و هر یک از این کشورها برای موفقیت این پروژه می بایست بخشی از آن را به مدیریت جارد کوشنر به پیش می بردند.

 

در این میان نقش واگذار شده به اردن، برخلاف کشورهای عربی حاشیه خیلج فارس که صرفا مسئولیت‌هایی چون تامین مالی و حمایت تبلیغاتی بود، پذیرش و اسکان دائمی آوارگان فلسطینی بود. موضوعی که با توجه به حجم و وضعیت داخلی اردن، برای این کشور یک چالش مضاعف اقتصادی، اجتماعی و حتی سیاسی و امنیتی به شمار می آمد و به این دلیل ملک عبدالله با آن مخالفت کرده بود.

 

چه کسانی پشت طرح کودتا در اردن بودند؟

اما این مخالفت سبب شده بود حاکمیت اردن با فشار کم سابقه ای روبرو شود تا جایی که تحرکات گسترده آمریکا و اسرائیل در این مورد در اوسط ۲۰۱۹، پادشاه اردن را وادار به انجام تغییر و تحولی گسترده و مهم در دستگاه امنیتی این کشور نمود و در تغییراتی ناگهانی، افراد حامی معامله قرن برکنار یا به حاشیه رانده شدند که از جمله آن ها ژنرال ادن الجندی؛ رئیس کل اطلاعات اردن و از مقامات بسیار با نفوذ اردن بود.

 

معامله قرن علاوه بر تحمیل اسکان دائمی فلسطینان به اردن و قطع کمک‌های بین المللی در صورت شهروند اردن شناخته شدن آوارگان فلسطینی، با معرفی قدس به عنوان پایتخت اسرائیل نقش اردن در اداره اماکن مقدس فلسطین را نیز نادیده می گرفت.

 

مخالفت عبدالله با پیشبرد این پروژه سبب شد طرف های درگیر اجرای معامله قرن برای حذف عبدالله دست به طراحی خطرناکی زده و با ولیعهد سابق این کشور یعنی حمزه بن حسین که عبدالله او را از ولیعهدی برکنار کرده و پسرش الحسین بن عبدالله را جانشین وی کرده، وارد مذاکره شوند.

 

از مهمترین این طرف ها که عجله خاصی برای پیشبرد این طرح داشت و حتی حاضر شد برای موفقیت آن ننگ عادی و علنی سازی روابط مخفی را بپذیرد، محمد بن زاید ولیعهد امارات بود. بن زاید پیش از این نیز در سال ۲۰۱۹ در توطئه ای مشابه البته با همکاری هیا بنت حسین دیگر خواهر ناتنی ملک عبدالله علیه وی مشارکت داشت که افشای این موضوع به جدایی هیا از محمد بن راشد؛ حاکم دبی و فرار هیا به آلمان و درخواست پناهندگی وی در آنجا انجامید و در پی آن مطر الشامسی سفیر اردن در امارات نیز اخراج گردید.

 

به نوشته القدس العربی در روزهای اخیر نیز پس از انتشار اخبار کشف توطئه علیه نظام اردن، یکی از اولین واکنش های دولت اردن محاصره سفارت امارات به بهانه نگرانی از حمله مردم خشمگین به آن بود. همچنان که اخبار تایید نشده ای نیز در فضای مجازی پیرامون دستگیری سفیر امارات در اردن منتشر گردید.

 

طرف دیگر متهم به مشارکت در این توطئه عربستان سعودی است. محمد بن سلمان پس از به دست گرفتن قدرت در سال 2017 و به دلیل نیاز به مشروعیت برای جانشینی پدر دست به اقدامات متعددی زد که از جمله این اقدامات برداشتن گام هایی بلند برای به ثمر رساندن معامله قرن بود. زیرا در صورت موفقیت این طرح بن سلمان می توانست مدعی شود در حل بزرگترین چالش سیاسی 70 سال اخیر نقش بزرگی ایفا کرده و بدون دغدغه لقب اولین شاه نسل سوم سعودی را از آن خود کند.

 

 از این رو وی علاوه بر قبول تامین مالی این پروژه در راستای تحقق آن اقدام به خرید جزایر تیران و صنافیر از مصر و عقد توافقنامه منطقه آزاد شمال سینا نمود که هر دو این اقدامات در جهت گسترش سلطه اسرائیل قلمداد می گردد.

 

سعودی ها پس از افشای توطئه کودتا در اردن رفتاری بسیار عجیب و قابل تامل از خود نشان دادند. دربار سعودی ها تنها کمتر از یک ساعت پس از انتشار خبر دستگیری برخی عوامل توطئه با صدور بیانیه ای رسمی حمایت خود را از اردن اعلام کرد. در روز بعد نیز علاوه بر صدور بیانیه دوم، پادشاه و ولیعهد این کشور در تماس های جداگانه ای اعلام کردند که از رژیم سیاسی اردن حمایت می کنند. سعودی ها پس از آن نیز وزیر خارجه خود را راهی اردن کردند.

 

درباره سفر فیصل بن فرحان به اَمان واشنگتن پست نوشت، هیئت سعودی خواستار آزادی فوری باسم عوض الله مشاور بن سلمان و یکی از متهمان اصلی کودتا در اردن بدون هرگونه اقدام قضایی و یا اتهام رسمی علیه وی و بردن او به همراه خود به عربستان شده و گفته که بدون عوض الله اردن را ترک نخواهد کرد!

 

این نوع واکنش ها با توجه به اینکه کودتا در مراحل اولیه آن بوده و پادشاهی اردن بارها بر تحت کنترل بودن اوضاع خبر داده، حاکی از نوعی نگرانی در مقامات سعودی است، که موجب گمانه زنی درباره نقش مقامات این کشور در این توطئه شده است.

 

از دیگر نکات قابل تامل بیانیه صادر شده توسط اردن در توضیح اقدامات انجام شده برای مقابله با این توطئه اعلام تنها نام دو شخص از مجموع حدود ۲۰ نفر دستگیر شده بود که هر دو نفر علاوه بر تابعیت اردن، تابعیت مضاعف سعودی نیز داشته‌اند که یکی از آنان باسم عوض الله و دیگری شریف حسن بن زید است.

 

باسم عوض الله که از او به عنوان یکی از سران کودتا و رابط خارجی آن یاد می شود، برای مدتی ریاست دربار پادشاهی اردن را برعهده داشته و ملک عبدالله وی را به عنوان نماینده ویژه خود برای زدودن تنش پیش آمده در روابط میان اردن و عربستان به ریاض می فرستد. عوض الله اردنی که متولد قدس است، پیش از این پست نیز به قدری به خاندان پادشاهی سعودی نزدیک بوده که در زمان پادشاهی ملک عبدالله بن عبدالعزیز به وی تابعیت سعودی اعطا می شود و از سویی با خاندان حاکم در امارات نیز روابط حسنه‌ای داشته، به گونه ای که در سال ۲۰۱۷ اماراتی‌ها به مقامات سعودی پیشنهاد می‌دهند عوض الله را به عنوان مشاور دربار استخدام نمایند. وی از طراحان خصوصی سازی آرامکو، که چشم انداز ۲۰۳۰ بن سلمان بر آن تمرکز دارد، نیز بوده است. از سوی دیگر عوض الله از نزدیکان محمد دحلان عضو اخراجی حرکت فلسطینی فتح به شمار می رود که اکنون مشاور محمد بن زاید است. عوض الله اما در اردن به دلیل بنیانگذاری سیاست های اصلاح اقتصادی و خصوصی سازی، که اردنی‌ها از آن به فروش دارایی های دولت به سرمایه داران نام می برند، محبوبیتی ندارد اما از وی به عنوان گزینه ناکام نخست وزیری اردن در سال ۲۰۰۹ نام می برند. طبق اسناد ویکی لیکس وی جزء چهره های نزدیک به نئوکان ها در امریکا بوده و خواهان فشار آمریکا بر اسرائیل برای حمله به حزب الله لبنان و حمایت از ابومازن برای سرکوب حماس بوده است. در هنگامی که بحث حمله به ایران مطرح می شود وی نگرانی خود را از پاسخ ایران برعلیه اسرائیل مخفی نکرده است.

 

شریف حسن بن زید دیگر چهرۀ مطرح در پروندۀ کودتا نیز از اعضای خاندان سلطنتی اردن است. وی نیز به مانند عوض الله مدتی فرستاده ویژه ملک عبدالله در عربستان بوده و سرمایه گذاری های متعدد اقتصادی در این کشور دارد.

 

در بازگشت به موضوع معامله قرن و ارتباط این کودتا با این طرح باید گفت، با شکست ترامپ در انتخابات آمریکا و کنار رفتن تیم پیشبرنده معامله قرن، شبکه سازی برای انجام کودتا علیه ملک عبدالله عملا متوقف شد و بایدن بر خلاف سلف خود روابط با ملک عبدالله را تعمیق می بخشد به گونه ای که در هفته‌های گذشته آمریکایی‌ها قرارداد دفاع مشترک با اردن به مدت ۱۵ سال امضا کردند که به موجب این قرار داد آمریکا پایگاه نظامی مستقلی در شرق اردن ایجاد خواهد کرد.

 

در این مورد که آیا دولت جدید آمریکا اطلاعات مربوط به جزئیات شبکه تاسیس شده توسط تیم اجرایی معامله قرن را به اردن داده و بر اساس آن توانسته موافقت تاسیس پایگاه نظامی در اردن را بگیرد یا اینکه اردنی‌ها از کانال‌های دیگری به اطلاعات این شبکه دست یافته‌اند، اطلاعات دقیقی تاکنون ارائه نشده اما چنین ارتباطی بعید به نظر نمی رسد، زیرا این پایگاه علاوه بر تامین اهداف آمریکا، می تواند اردن را از ماجراجویی‌های مشابه اعراب خیلج فارس مصون نگاه دارد.

 

از این رو به نظر می رسد اقدام روزهای گذشته اردن در دستگیری عوامل کودتا، تنها ضربه به شبکه ای بوده که پیش از این و به بواسطه شکست ترامپ در انتخابات و ناکام ماندن طرح معامله قرن، از هم فروپاشیده و تنها نقشه‌ای از آن روی کاغذ باقی مانده بوده است. اعضای این شبکه بنابر سخنان ایمن الصفدی در کنفرانس خبری مدت هاست تحت نظر بوده‌اند. اما برنامه سفر باسم عوض الله؛ رابط کودتا با مقامات سعودی به خارج از اردن، مقامات اردن را بر آن می‌دارد که با دستگیری وی و دیگر افراد مرتبط با او مانع از فرار آنان از مجازات شوند.

 

این موضوع را قرائن متعددی تایید می‌کنند که سخنان وزیر خارجه اردن مبنی بر اینکه امیر حمزه از مدت‌ها پیش درگیر این موضوع بوده و دستگیر شدگان در مرحله طراحی کودتا بوده‌اند. همچنین برخورد غیر قهری با شاهزاده و سپردن موضوع به وساطت خانوادگی به جای اقدامات تامینی سنگین، از این جمله است.

 

منبع: اندیشکده مرصاد