محبوبه ولی
بامداد دیروز، 18 اکتبر، تحریم تسلیحاتی ایران پس از 13 سال اعتبارش را از دست داد. این اتفاق به واسطه برجام رخ داد؛ بدین معنی که یکی از مفاد توافق هسته‌ای، پایان تحریم تسلیحاتی ایران در 18 اکتبر 2020 است و آمریکا نیز طی ماه‌های اخیر هر چه کرد، نتوانست زمینه‌های تمدید این تحریم را فراهم کند.
دولت و بسیاری از سیاستمداران مخالف و موافق دولت انقضای این تحریم را پیروزی و موفقیتی بزرگ برای ایران خواندند و رئیس دولت یعنی حسن روحانی هفته گذشته، پیشاپیش پایان این تحریم را به ملت تبریک گفت.
برای ملت اما دلار و طلا و گوشت و مرغ و تخم مرغ و لوازم خانگی و دارو و انواع و اقسام مایحتاج روزانه همچنان همان است که بود و سفره‌ها همچنان در آرزوی برداشتن تحریم‌های دیگر. امتیازی که به واسطه برجام به دست آمده برای مردم کنایه همان کاریکاتوری است که سفره‌ای را نشان می‌دهد با یک خانواده چهار نفره از زن و مرد و دو کودک دورش و بشقاب‌های خالی و موشکی که در وسط سفره است و پدر تکه‌ای از آن را می‌بُرد و توی بشقاب خانواده‌اش می‌گذارد تا نوش جان کنند! کنایه‌ای از اینکه پایان این تحریم تسلیحاتی برای مردم کشوری که اقتصادش دلار 32 هزار تومانی و سکه 16 میلیونی و کسب و کارهای ورشکسته و تورم سرسام‌آور را تجربه می‌کند، نان و آب نمی‌شود.
گذشته از این نگاه، بسیاری اما معتقدند که پایان این تحریم تسلیحاتی از دو حیث حائز اهمیت است؛ یکی بُعد سیاسی از این جهت که سندی محکم بر ناکامی آمریکا برای تمدید این تحریم‌ها بود و دیگر ورود ایران به بازار خرید و فروشی که سال‌ها دستش از آن کوتاه بوده است؛ این گروه معتقدند ارزآوری صنایع نظامی می‌تواند محملی برای رفع کاستی‌های اقتصاد نفتی باشد.
سال‌های دوری از بازار نظامی جهان
ایران نه تنها در جهان، بلکه در منطقه خاورمیانه نیز کمترین تحرک را در تجارت تسلیحاتی داشته است. به گزارش موسسه بین‌المللی پژوهش‌های صلح استکهلم موسوم به «سیپری» در فاصله سال‌های 1994 تا 2018، واردات سلاح توسط ایران در مقایسه با دیگر دولت‌های خاورمیانه نسبتا اندک بود و بین سال‌های 2009 تا 2019 نیز رتبه ایران از نظر میزان واردات سلاح در جهان به 57 رسیده بود. عربستان در این بین در فاصله سال‌های 2015 تا 2019، بزرگترین وارد کننده تسلیحات در جهان بود که دونالد ترامپ معامله 110 میلیارد دلاری آمریکا با این کشور در سال 2017 را «بزرگترین سفارشی که تاکنون انجام شده» توصیف کرد.
موسسه سیپری می‌گوید که عربستان بزرگترین زرادخانه تسلیحات پیشرفته در میان کشورهای خلیج فارس را دارد. در مقابل هزینه نظامی ایران در سال 2019 یک پنجم عربستان بوده است.
بخش زیادی از این رتبه پایین ایران، مربوط به همین تحریم تسلیحاتی بوده است. در ازای آن ایران تولیدات بسیاری در حوزه نظامی و دفاعی داشته است که لیست بلندبالایی را ترتیب می‌دهند؛ از موشک‌های شهاب و فاتح و زلزال بارشی و خرمشهر و ذزفول و رعد 500 و مبین گرفته تا ناوشکن‌های سهند و جماران و دماوند.
بدین ترتیب ایران هم به لحاظ دوری از بازار تسلیحات، نیازهای بسیاری برای خرید دارد و هم به دلیل تولیداتی که در این سال‌ها داشته، سبد پُری برای عرضه در این بازار دارد.
از نگاه بسیاری، پایان این تحریم تسلیحاتی برای مردم کشوری که اقتصادش دلار 32 هزار تومانی و سکه 16 میلیونی و کسب و کارهای ورشکسته و تورم سرسام‌آور را تجربه می‌کند، نان و آب نمی‌شود
احتمال نفت در برابر سلاح
اما آیا به واقع پایان تحریم‌های تسلیحاتی ایران به معنی تحقق خرید و فروش آزادانه سلاح از سوی ایران است؟
محسن پاک‌آیین، سفیر سایق ایران در آذربایجان، ازبکستان، تایلند، زامبیا و تحلیلگر ارشد مسائل بین‌الملل در گفتگویی در همین ارتباط گفته است: «حتی در صورت پایان یافتن این تحریم‌ها نمی‌توان امید چندان زیادی به تغییر وضعیت در خرید تسلیحات از دیگر کشورها داشت، چون حتی اگر کشورهایی مانند چین و روسیه حاضر به فروش تسلیحات راهبردی به ایران باشند به واسطه تحریم‌هایی مانند تحریم‌های بانکی و مالی عملاً ایران نمی‌تواند دست به انعقاد چنین قراردادهایی بزند. چراکه این تحریم‌ها امکان خرید تسلیحات از دیگر کشورها را به ما نمی‌دهد.»
در پاسخ البته این احتمال مطرح می‌شود که ایران نفتی را که راه‌های فروش آن مسدود شده است با این تسلیحات تهاتر خواهد کرد؛ به عبارتی نفت در برابر سلاح. در این صورت نیز سد تحریم‌ها و سخت‌گیری‌های آمریکا بر سر راه است، چراکه آمریکا تهدید کرده کشورهایی که با ایران تجارت تسلیحاتی داشته باشند را به شدت مجازات خواهد کرد.
پیش‌بینی اتحادیه اروپا درباره توافق‌نامه تسلیحاتی ایران با چین و روسیه
علی‌رغم این تهدید آمریکا، چین و روسیه اما سعی کرده‌اند که در برابر این تهدیدها دست کم از بُعد سیاسی مقاومت کنند. آنچنانکه لوان جاگاریان، سفیر روسیه در ایران روز گذشته همزمان با پایان تحریم تسلیحاتی ایران گفت: «روسیه قدرتی بزرگ است و واشنگتن نمی‌تواند ما را با این تهدیدها بترساند.»
او تاکید کرد که پایان تحریم تسلیحاتی ایران موجب تجارت و روابط ما با تهران در این زمینه خواهد شد.
این مقام روس این را هم اضافه کرد که «فعالیت پایگاه‌های نظامی آمریکا در این منطقه باعث ایجاد نگرانی‌هایی برای تهران می‌شود و ایران مانند هر کشور مستقل دیگری کاملا حق دارد توان دفاعی خود را بالا ببرد.»
علاوه بر این شورای روابط خارجه اروپا نیز دیروز تاکید کرد: در هفته‌های آینده می‌توان انتظار داشت که روسیه و چین توافق‌نامه تسلیحاتی با ایران را منعقد کنند.
شورای روابط خارجه اروپا دیروز تاکید کرد: در هفته‌های آینده می‌توان انتظار داشت که روسیه و چین توافق‌نامه تسلیحاتی با ایران را منعقد کنند
این پیش‌بینی اتحادیه اروپا در حالی است که کشورهای اروپایی گرچه به قطعنامه آمریکا مبنی بر تمدید تحریم تسلیحاتی ایران در شورای امنیت سازمان ملل رأی ممتنع دادند اما اتحادیه اروپا به صورت مستقل اعلام کرد که تحریم تسلیحاتی خود علیه ایران را تا سال 2023 ادامه خواهد داد.
از اروپا آبی گرم نمی‌شود
هایکو ماس، وزیر خارجه آلمان اوایل ماه جاری با اظهار نگرانی به تهدید اسرائیل از سوی ایران، اعلام کرده بود که کشورش نگران لغو تحریم تسلیحاتی ایران است.
وزیر خارجه انگلیس نیز پیشتر گفته بود که حتی در صورت انقضای تحریم تسلیحاتی ایران نیز تجارتی در این حوزه با ایران نخواهد داشت. بدین ترتیب می‌توان گفت که در این زمینه آبی از اروپا گرم نخواهد شد. البته تحلیلگران تاکید می‌کنند که این موضع اروپا تازگی ندارد، چراکه آنها پیش از تحریم تسلیحاتی ایران در 13 سال پیش نیز با ایران تجارت تسلیحاتی نداشته و موضعی که اکنون گرفته‌اند، صرفا برای رضایت آمریکاست نه یک سیاست تازه.
بنابراین نگاه ایران در این بازار به کشورهایی مانند چین و روسیه و چندین کشور منطقه‌ای و برخی دوستان فرامنطقه‌ای مانند ونزوئلاست. اما برای تجارت سلاح با آنها نیز راه سختی در پیش دارد.
تردیدها درباره سهم ایران از بازار پرسود تسلیحاتی
صابر گل عنبری، کارشناس ارشد مسائل بین‌الملل در این ارتباط در دیپلماسی ایرانی نوشته است: «عملا بعید است که کشوری حتی چین و روسیه با تمسک به رفع تحریم تسلیحاتی حاضر به فروش سلاح به ایران باشد. داستان دقیقا مثل همین تحریم‌های اقتصادی خواهد بود که طبق همین قطعنامه برداشته شده‌اند، اما همه کشورهای جهان برخلاف مفاد قطعنامه عمل کرده و به این تحریم‌ها با درجات متفاوتی پایبند هستند؛ به این علت که تنظیم کننده اساسی روابط بین‌الملل نه حقوق بین‌الملل بلکه منافع است.»
حسن بهشتی‌پور، تحلیلگر ارشد مسائل بین‌الملل نیز در این باره به ایلنا گفته است: اینکه آیا کشورها می‌آیند فوری با ما به تجارت تسلیحاتی می‌پردازند؛ نه اینگونه نیست؛ بلکه بستگی به سیاست آن کشور و نوع رابطه‌اش با آمریکا دارد.
او با بیان اینکه دست چین و روسیه برای اینکه با ما مبادله تسلیحاتی داشته باشند کاملا باز می‌شود و از این جهت منعی ندارند، توضیح داده: اما اینکه آنها بعد از برداشته شدن تحریم‌های تسلیحاتی با ایران به تجارت خواهند پرداخت، بستگی به منافعشان دارد؛ آنها نمی‌آیند به خاطر ایران با آمریکا درگیر شوند. آنها به خاطر ایران چنین کاری را نمی‌کنند بلکه به دلیل منافع خودشان است، چراکه بعد از مواد مخدر سودآورترین مبادلات تجاری مربوط به تجارت تسلیحاتی است.
حال باید دید اکنون که ورود ایران به این بازار سودآور آزاد شده، آیا عوایدی با خود به همراه خواهد آورد یا اینکه باز هم کارشکنی‌های آمریکا با ایجاد موانع متعدد، مانع از تحقق عملی این آزادی و سود حاصل از آن خواهد شد.