مرحوم استاد دکتر غلامحسین یوسفی که از نوابغ و نوادر دوران بود، نقل می‌کند:«مردی روشندل و هندی را به یاد می‌آورم که چند سال پیش او را بر حسب اتفاق در دهلی دیدم و راهنمای جهانگردان بود. به مجرد آن‌که او پی برد ایرانی و فارسی‌زبانم، پرسید از سعدی چیزی به خاطر داری؟ و خود از حفظ شروع کرد به خواندن سرآغاز دل‌انگیز گلستان:”منت خدای را عزّوجلّ که طاعتش موجب قربت است…” معلوم شد گلستان را در جوانی به درس خوانده است و بسیاری از سخنان و اشعار شاعر شیراز را به خاطر دارد. همین کلمات و آشنایی با سعدی کافی بود که بین ما تفاهم و انس پدید آورد.»
سعدی در کنار فردوسی، حافظ، خیام و مولوی از مفاخر شعر کلاسیک ایران است. شاعری که تا مدت ها بوستان و گلستانش، پایه‌های تعلیم زبان فارسی بود و امروزه که عظمت فکری‌اش بازشناخته شده، در رابطه با آثارش هر چه گفته شود، کم است. ادبا سعدی را «افصح المتکلمین»، «استادِ سخن» و «پادشاهِ سخن» نام نهاده‌اند که در شرق و غرب عالم به عنوان یکی از بهترین شاعران از وی یاد می‌کنند.
وی در نظامیه بغداد تحصیل کرد. در آن دوران، نظامیه مرکز علم در جهان اسلام بود. نظامیه بغداد به امر خواجه نظام‌الملک تاسیس شد و عالمان بزرگی در آن پرورش یافتند. سعدی در کسب دانش و معرفت تلاشی بی‌وقفه داشت و از محضر استادان بزرگ زمانه بهره‌ها برد. طی سفرهایش تجارب زیادی اندوخت و تعالیم معنوی و مشاهداتش را در قالب شعر، قصه و حکایت در «بوستان» و «گلستان» ثبت کرد.
در اقصای گیتی بگشتم بسی
بسر بردم ایام با هر کسی
تمتع به هر گوشه‌ای یافتم
ز هر خرمنی خوشه‌ای یافتم
فصاحت و بلاغت کلام سعدی، نزد نویسندگان ایرانی، به خصوص فُضلا و اهل تحقیق، از نظر دور نمانده است. کتاب هایی هم جهت بررسی شعر، افکار و زندگی وی منتشر کرده‌اند که در ادامه اجمالاً به گوشه‌هایی از آنها خواهیم پرداخت.
مرحوم استاد دکتر عبدالحسین زرین‌کوب که به قول دکتر قمر آریان، عاشق شعر و نثر و غزل سعدی بود، در کتاب «حدیث خوش سعدی»، توصیف ماهرانه‌ای در خصوص شخصیت والای استاد سخن ــ سعدی شیرازی ــ و ارزش ادبی آثارش به رشته تحریر درآورده است. در واقع، استاد زرین‌کوب، مطالب جالبی را در ارتباط با خصائل، احوالات و آثار سعدی تنظیم کرده است.
به اعتقاد ایشان، آزادی در نظر سعدی اهمیت زیادی دارد و مثل سقراط آنچه را حق می‌شمرد، بی‌پروا بر زبان جاری می‌کند و از کینه عوام ابایی ندارد. وقتی از چشم‌انداز آدمیت به دنیایی می‌نگرد که فتنه مغول آن را به آشوب کشیده، بنی‌آدم را اعضای یک پیکر می‌بیند و قتل انسان ها
را تحمل نمی‌کند. استاد زرین‌کوب همچنین در توصیف هنر شاعری سعدی می‌نویسد:
«سعدی مهندس و معمار بزرگ نثر فارسی، استاد و سرمشق تقلیدناپذیر غزل عاشقانه در شعر دری و ممتازترین سراینده شعر تحقیقی و تعلیمی عرفانی در تمام اعصار شعر فارسی است. آخرین مظهر کمال در سراسر ادبیات ایران است. سادگی و روشنی بیان او نه فقط گلستانش را سرمشق بلاغت فارسی کرده است بلکه رسالات او را در باب عشق و عقل و مجالس پنجگانه هم در اوج لطف و زیبایی نثر ساده عهد کلاسیک فارسی قرار داده است.»
به اعتقاد دکتر زرین‌کوب، وقتی ارنست رنان نویسنده و منتقد معروف فرانسوی می‌گوید سعدی یک تن از خود ماست، به واقع‌گرایی در شیوه انشاء گلستان نظر دارد و وقتی امرسون شاعر و متفکر بزرگ، سخن سعدی را همواره سخن معاصر قلمداد می‌کند، به این نکته نظر دارد که سعدی مثل شکسپیر، خطابش تنها معطوف به همزمانان و همزبانانش نیست، بلکه خطابش متوجه همه اهل عالم است.
آرتور جان آربری، محقق انگلیسی در کتابی تحت عنوان «ادبیات کلاسیک فارسی» که سالها پیش دکتر اسدالله آزاد آن را به زبان فارسی ترجمه کرد، در خصوص استاد سخن –سعدی شیرازی- مطالبی به رشته تحریر درآورده که تاییدی بر نظریات دکتر زرین‌کوب است. در نقلی قولی از امرسون درباره سعدی می‌گوید:«در فطرت او تعلیم نهفته است و گویی نظیر فرانکلین باید از هر رویدادی درس اخلاقی بگیرد. او شاعر دوستی، عشق، ایثار و صفاست. سعدی برای خواننده الهام‌بخش امید است. در این اثر تحقیقی، پوکوک (نویسنده کتاب گلهای شرقی) سعدی را از بهترین نویسندگان معرفی کرده است.
کتابی هم تحت عنوان «فرهنگ، تاریخ، سیاست» به تازگی منتشر شده که شامل مقالات و گفتگوهایی با دکتر محمد علی همایون کاتوزیان، استاد دانشگاه آکسفورد است. ایشان در دو نوبت، نظریاتی درباره شعر سعدی منتشر کرده‌است. اخیراً هم تعدادی از غزلیات سعدی را به زبان انگلیسی ترجمه نموده‌است. دکتر کاتوزیان در باب شعر و اندیشه سعدی می‌نویسد:
«قدر شعر عاشقانه سعدی چه در ایران و چه در خارج از ایران به اندازه کافی شناخته نشده است. سعدی معمولا با گلستان و بوستان شناسایی می‌شود و شهرت او به عنوان استاد غزل کم است. شاید بتوان گفت که در میان شاعران قدیم ایران، کسی عاشق‌تر از سعدی نبود. البته مراد از عشق و عاشقی در اینجا همان عشق زمینی و مجازی یعنی عشق انسان به انسان است، نه عشق لاهوتی و حقیقی. سروده‌های سعدی درباره عشق انسان به انسان نشانه تجربه عمیق و گسترده شاعر در عاشقی ا‌ست.این غزلها در عالی ترین حدّ بیان عاشقانه و ماهرانه‌ترین تکنیک‌های غزل فارسی سروده شده‌اند:
بر حدیث من و حسن تو نیفزاید کس
حدّ همین است سخندانی و زیبایی را
اگر سعدی همین هفتصد غزل را گفته بود، بدون تردید هنوز در جرگه صدرنشینان شعر کهن فارسی جا می‌داشت.»
استاد کاتوزیان به طرز عالمانه‌ای در یکی از مقالات کتاب، عمده نقدها و خرده‌گیری‌های نابجا در خصوص افکار سعدی را رد کرده است. اتفاقاً در حاشیه همان مباحث، ارزشی را که سعدی برای انسانیت و عدل و انصاف و اخلاق و عفت قائل است، با استناد به جهان‌بینی شاعر متذکر شده است.
استاد کاتوزیان نکات بسیار مهمی در کتاب «فرهنگ، تاریخ، سیاست» مطرح کرده. در خصوص اهمیت سعدی در اروپا می‌گوید: «ولتر» وقتی گلستان را به زبان فرانسه خوانده بود، گفته بود اگر سعدی ایرانی است، معلوم می‌شود که ایرانی‌ها خیلی آدم‌های متمدنی هستند. کارنو که یکی از سران ژاکوبن‌ها در فرانسه و سازمان‌دهنده دفاع در برابر تهاجم خارجی بود، اسم پسرش را «سعدی» گذاشت (سعدی کارنو) و پسرش فیزیکدان بزرگی در قرن نوزدهم بود و اسم برادرزاده او را هم «سعدی» گذاشتند (ماری فرانسوا سعدی کارنو) که بعدها رئیس جمهوری فرانسه شد.
اثر دیگری که کمتر در مقالات تحقیقی بدان اشاره رفته است، کتاب «سعدی: خاک شیراز و بوی عشق» اثر دکتر شیرین بیانی استاد تاریخ دانشگاه تهران است. دکتر شیرین بیانی از متخصصان رشته تاریخ است و همان طور که در مقدمه متذکر شده، زندگی و افکار سعدی را با حفظ روند تاریخی دنبال کرده است. لذا ابتدائاً تاریخچه‌ای از شهر شیراز نوشته و بعد از آن است که جزئیات زمانه سعدی را به نگارش درآورده است.
از عهد اتابکان سُلغُری تا سفرها و اندیشه‌های سیاسی سعدی و به دنبال آن، اوضاع اقتصادی و اجتماعی شیراز تا طریقت سعدی. از نکات مهمی که دکتر بیانی می‌نویسد، یکی این است که:«سعدی، فردوسی‌وار داد و دهش را نتیجه خرد می‌داند که به کمک آن می‌توان به عدالت اجتماعی دست یافت و بدین جهت به تکرار و وسواس به فرمانروایان و دولتمردان پند می‌دهد، خطاب و عتاب می‌کند و آنان را به تبعیت از خرد و دانش و دانایی فرا می‌خواند.»
به اعتقاد دکتر بیانی، استاد سخن سعدی، مانند حکیم توس، فردوسی بزرگ، «داد» و «خرد» را پایه فکر خود قرار داده است. بنا به تحقیقات دکتر بیانی، تصور می‌رود که در شیراز عهد سعدی، مانند قبل و پس از آن، موسیقی هم دارای مقامی بس والا و مهم بوده و خاص و عام بدان توجهی مخصوص داشته‌اند. در بخشی از کتاب ذکر شده است که سعدی هم مانند مولانا جلال‌الدین، نه تنها در مجالس بزم و نواهای موجود در طبیعت، بلکه از همه نواهای آهنگین و باهنجار و پرمفهوم، برای پیشبرد اندیشه‌های عرفانی و کاربردی حتی روزمره خویش بهره می‌گرفت.
سعدی در یکی از فصول اجتماعی هیجان‌انگیز شیراز تجربه اندوخته است، عصری پرحادثه در دفتر تاریخ. دکتر بیانی، می‌نویسد:«سعدی فرزند زمان و مکان خود است. مکانی بس شگفت و زمانی بس شگفت‌تر.» چه بسا از دوران پرحادثه آن زمانه و افکار مسلط زمانه هم تاثیر پذیرفته باشد.
پیش از این ذکر کردم که برخی افراد، بی‌آنکه در آثار سعدی تحقیقی بکنند، جفای بزرگی کردند و سعدی‌ستیزی در پیش گرفتند. سعدی را بزرگترین ناظم در ادبیات خطاب کردند؛ بدین معنا که سعدی شاعر نیست! برخی اعتقاد داشتند به علت حمله مغول، خبررسیدن بهار و شادمانی از عطر شکوفه‌ها عبث بوده و به سعدی می‌تاختند. آنها حتی یکبار آثارش را نخوانده بودند، فقط دشنام می‌دادند. دکتر شیرین بیانی که تألیفات متعددی در خصوص تاریخ مغول دارد، در تحقیقاتش آن مدعاها را به کلی رد کرده است.
دکتر سعید حمیدیان، استاد زبان و ادبیات فارسی، سعدی را به حق «مظهر و نهایت اعتدال» می‌نامد که قلمش در خدمت خلق و اخلاق بود. شاعری که در دوره خود و دوران بعدی، و تا امروز، اثرگذار بوده است. سعدی شاعری جهانی است. شاعری که ورای مرزها، طبقات و مرام‌ها می‌اندیشد. روی سخن او با تمامی انسان هاست. لذا معرفی آثار و افکارش اهمیت زیادی دارد.
اساتید والامقام ایرانی،«دکتر عبدالحسین زرین‌کوب»، «دکتر محمدعلی همایون کاتوزیان» و «دکتر شیرین بیانی» در تالیفاتشان، حقیقتاً مطالبی به رشته تحریر درآورده‌اند که ناشی از همت بلند آنهاست. این نوع از تالیفات منتج به معرفت خواهد شد، و خدمت در راستای دانش‌افزایی، جز این نیست.
منابع:
۱ــ حدیث خوش سعدی، دکتر عبدالحسین زرین‌کوب، انتشارات سخن
۲ــ فرهنگ، تاریخ، سیاست (مجموعه مقالات و گفت‌وگوها) دکتر محمدعلی همایون کاتوزیان، شرکت سهامی انتشار
۳ــ سعدی: خاک شیراز و بوی عشق، دکتر شیرین بیانی، انتشارات یزدا
۴ــ ادبیات کلاسیک فارسی، آرتور جان آربری، ترجمه دکتر اسدالله آزاد، نشر رضوی