|سیدپیمان حقیقت‌طلب|
روز جهانی مهاجران
18 دسامبر (27 آذر) روز جهانی مهاجران است. سازمان ملل متحد، سازمان جهانی مهاجرت، دولت‌ها، سازمان‌های غیردولتی و غیرانتفاعی در نقاط مختلف جهان به مناسبت این روز برای تکریم و بهبود وضع زندگی مهاجران برنامه‌های مختلفی را اجرا می‌کنند. پاپ فرانسیس، رهبر کاتولیک‌های جهان نیز به مناسبت این روز پیام ویژه‌ای را در سایت خود منتشر کرده و از تمامی کشورها خواسته تا بیش از پیش از مهاجران استقبال کرده و اخراج‌های جمعی را متوقف کنند و حفاظت از شأن و حقوق مهاجران را بر نگرانی‌های امنیت ملی ارجح بدانند.
مجمع عمومی سازمان ملل متحد در سال 2000 این روز را روز جهانی مهاجران نامید. پیشینه نام‌گذاری این روز به سال 1990 برمی‌گردد. روزی که سازمان ملل متحد «مجمع حفاظت از حقوق کارگران مهاجر و اعضای خانواده‌هایشان» را تأسیس کرد. به عبارتی توجه جهانی به مهاجران ابتدا از دید اقتصادی بود. سازمان ملل روز 18 دسامبر 1990 این مجمع را پایه‌گذاری کرد تا بهانه‌ای باشد برای شناخت فرصت‌های اقتصادی که مهاجران هم برای کشور مقصد و هم برای کشور میزبان فراهم می‌کنند.
از سال 1997 کشور فیلیپین و سایر سازمان‌های مهاجرتی آسیایی به بهانه 18 دسامبر شروع به برگزاری مراسمی با نام روز «همبستگی با مهاجران» کردند. این موجب شد که سازمان ملل در سال 2000 روز 18 دسامبر را با هدف تکریم مهاجران و ارتقای حقوق انسانی آنان در کشورهای جهان روز جهانی مهاجران بنامد.
مهاجرت در جهان
مهاجرت یکی از شاخصه‌های کلیدی جهان به‌هم‌پیوسته امروز است. در دنیای امروز، جغرافیا و مرزهای جغرافیایی به یک مفهوم ذهنی تبدیل شده‌اند. مفاهیمی چون کشور و ملیت دچار تغییراتی بنیادین شده‌اند. حالا دیگر کشور بزرگی از انسان‌ها در کره‌زمین به وجود آمده است که نه زبان مشترکی دارند و نه پایبند زمین مشترکی هستند. فقط در یک ویژگی بسیار مهم مشترکند: اهل هجرتند. هر چیز آشنایی را که از بدو تولد با آن خو گرفتند، رها کرده‌اند و برای شروع یک زندگی دیگر در جغرافیایی دیگر از کره‌زمین همه چیز را پشت سر گذاشته‌اند.
در پایان سال 2015 جمعیت مهاجران جهان (کسانی که کشور محل زندگی‌شان، کشوری غیر از محل تولد‌شان بوده) به حدود 247میلیون نفر رسید. رقمی که نسبت به 50سال پیش کره‌زمین تقریبا سه برابر شده است. در طول 15سال اخیر تعداد کل مهاجران در جهان 74میلیون نفر افزایش داشته است. مهاجران 3.4درصد از جمعیت جهان را در‌سال 2015 به خود اختصاص داده بودند. رشد مهاجرت در جهان طی دهه‌های گذشته یک روند پایدار و تدریجی بوده است: از حدود 90میلیون نفر در سال1960 به حدود 247میلیون نفر در سال2015.
مهاجران داوطلب و اجباری
در یک دسته‌بندی کلی مهاجران جهان براساس نوع مهاجرتشان به دو دسته مهاجران داوطلب و اجباری تقسیم می‌شوند. مهاجران داوطلب کسانی هستند که برای مهاجرت از پیش برنامه‌ریزی می‌کنند. زبان کشور مقصد را فرا می‌گیرند، برای تحصیل و کار در آن کشور آماده می‌شوند و ورودشان به کشور میزبان به‌صورت تدریجی است. اما مهاجران اجباری شامل پناهندگان و پناهجویان می‌شوند. کسانی که به دلایل امنیتی، جنگ داخلی و فجایع زیست‌محیطی به ناگهان مجبور می‌شوند خانه و کاشانه خود را رها و بدون هیچ آمادگی‌ای به کشور دیگری مهاجرت کنند. تا سال2016 حدود 90درصد مهاجرت‌های دنیا به‌صورت داوطلبانه و 10درصد به‌صورت اجباری بود.
مهاجران ماهر و کم‌مهارت
از نظر مهارتی هم مهاجران به دودسته کلی کم‌مهارت و ماهر تقسیم می‌شوند. مهاجران ماهر کسانی هستند که سطح تحصیلاتی بالاتر از کارشناسی دارند یا کارآفرین و خلاق هستند. اکثر مهاجران جهان کم‌مهارت هستند و بین کشورهای مختلف دنیا برای جذب مهاجران ماهر و نخبه رقابت وجود دارد.
درصد از جمعیت کشورها
در جهان امروز درصدهای معناداری از جمعیت کشورهای مختلف از مهاجران تشکیل شده است. 88درصد از جمعیت امارات متحده عربی، یک‌سوم از جمعیت کشورهای قطر و کویت و 22درصد از کل جمعیت کشور کانادا را مهاجران تشکیل داده‌اند. جمعیت کشورهای اروپایی هم نسبت‌های معناداری از مهاجران را شامل می‌شود: اتریش 18درصد، سوئد 18درصد، ایرلند 16درصد، آلمان 15درصد، انگلستان 13درصد و ایتالیا 10درصد.
مهاجران و اقتصاد کشورها
مهاجران (کسانی که کشور محل زندگی‌شان، کشوری نیست که در آن به دنیا آمده‌اند) از نظر اقتصادی یکی از مولدترین گروه‌های انسانی در سراسر جهان هستند و طبق آخرین آمارهای جهانی 3، 4درصد از جمعیت کل کره‌زمین را تشکیل داده‌اند. اما سهم آنها در تولید ناخالص داخلی کل جهان 9، 4درصد است.
مهاجران در سال 2015 حدود 6400میلیارد تا 6900میلیارد دلار از تولید ناخالص داخلی جهان را به خود اختصاص داده بودند. بیشترین فایده از حضور مهاجران را کشورهای آمریکای شمالی و اروپای غربی می‌برند. 2.2هزار میلیارد تا 2.5هزار میلیارد دلار از تولید ناخالص داخلی آمریکای شمالی و 2.2هزار میلیارد تا 2.3هزار‌میلیارد دلار از تولید ناخالص داخلی اروپای غربی توسط مهاجران تولید شده است. تأثیر اقتصادی حضور مهاجران در کشورهای حوزه خلیج‌فارس و اقیانوسیه اگرچه در مقیاس دلاری کمتر است، ولی در مقیاس سهم از کل تولید ناخالص بسیار قابل توجه است. تقریبا نیمی از تولید ناخالص داخلی کشورهای عربی حوزه خلیج‌فارس و یک‌چهارم از تولید ناخالص داخلی قاره اقیانوسیه توسط مهاجران تولید می‌شود.
48درصد از تولید ناخالص داخلی کشورهای عربی حوزه خلیج‌فارس به دست نیروی کار مهاجر است.
اما از نظر اقتصادی تنها کشورهای پذیرنده مهاجران نیستند که از وجود آنان بهره‌مند می‌شوند. کشورهای فرستنده مهاجر نیز از این پدیده از نظر اقتصادی بهره‌مند می‌شوند.
یکی از مهمترین شیوه‌هایی که کشورهای مبدأ پدیده مهاجرت از آن بهره‌مند می‌شوند، انتقال وجوه است. وجوه ارسالی مهاجران از کشورهای مقصد به کشورهای مبدأ در جهان امروز به‌سرعت درحال رشد است. بسیاری از مهاجرت‌های داوطلبانه در سراسر جهان با انگیزه مالی و به دست آوردن فرصت‌های شغلی بهتر صورت می‌گیرد. مهاجرانی که با این انگیزه‌ها به کشورهایی رفته‌اند و موقعیت‌های شغلی و کاری و مالی بهتری به دست آورده‌اند، خانواده و بستگانی را در کشور مبدأ پشت سر گذاشتند. وابستگانی که چشم‌انتظار وجوه مالی این مهاجران برای ادامه و بهبود زندگی‌شان هستند.
در سال 2014 وجوه ارسالی مهاجران از کشورهای مقصد به کشورهای مبدأ بالغ بر 580میلیارد دلار بود. این مبلغ برابر با 8.7درصد از کل درآمد مهاجران در این سال بود که370میلیارد دلار آن از کشورهای توسعه‌یافته به کشورهای درحال توسعه فرستاده شده است. در سال 2014 بزرگترین جریان ارسال وجه به کشور هند بود، حدود 70میلیارد دلار. بعد از هند، کشور چین با 62میلیارد دلار و فیلیپین با 28میلیارد دلار بزرگترین دریافت‌کنندگان وجوه مالی مهاجرانشان بوده‌اند. در بعضی کشورها همچون جمهوری قرقیزستان، نپال، تاجیکستان، اکوادور، سودان، مصر، السالوادور، پاکستان، هائیتی، ارمنستان، جامائیکا، بنگلادش و سریلانکا وجوه ارسالی مهاجران بخشی مهم از اقتصاد این کشورها را تشکیل می‌دهد1
مهاجران در ایران
طبق آخرین آمارهای سازمان جهانی مهاجرت (IOM2) حدود یک میلیون و 123هزار نفر از ایرانیان در خارج از مرزهای این کشور زندگی می‌کنند؛ درحالی‌که ایران میزبان حدود 2میلیون‌و649هزار نفر مهاجر از سایر کشورهاست.3 1.1درصد از کل جمعیت مهاجر دنیا در کشور ایران ساکن هستند. از منظر درصد از کل مهاجران جهان نیز ایران بیست‌ویکمین کشور جهان است.
کشور ایران مانند بسیاری از کشورهای دیگر دنیا بیش از این‌که فرستنده مهاجر در جهان باشد، پذیرنده مهاجر است. این نکته اهمیت بسزای سیاست‌های پذیرش مهاجر در ایران را به‌وضوح بیان می‌کند.
در سرشماری نفوس و مسکن سال 1395 سازمان ملی آمار ایران برای نخستین بار در تاریخ سرشماری ایران اطلاعات آماری اتباع غیرایرانی نیز منتشر شد.
بر اساس آمار درگاه ملی آمار ایران در سال 1395 جمعیت کل ایران 79926270 نفر بود. از این تعداد 78166822 نفر (97.79درصد) تابعیت ایرانی داشتند، 1654388 نفر تابعیت غیرایرانی داشتند (2.07 درصد) و 105060نفر (0.131درصد) تابعیت خود را اظهار نکرده بودند.
تعداد مهاجران با ملیت‌های مختلف در ایران به شرح زیر است:
افغانستان= 1583979 نفر (1.982درصد از جمعیت کل ایران - 95.744درصد از جمعیت مهاجران ساکن ایران)
عراق= 34532 نفر (0.043درصد از جمعیت کل ایران - 2.087درصد از جمعیت مهاجران ساکن ایران)
پاکستان= 14320نفر (0.018درصد از جمعیت کل ایران - 0.866درصد از جمعیت مهاجران ساکن ایران)
ترکیه= 713 نفر (0.001درصد از جمعیت کل ایران - 0.043درصد از جمعیت مهاجران ساکن ایران)
سایر کشورها= 20844 نفر (0.026درصد از جمعیت کل ایران - 1.260درصد از جمعیت مهاجران ساکن ایران)
استان‌های مختلف ایران میزبان جمعیت‌های متفاوتی از مهاجران هستند. 6 استان زیر، استان‌هایی هستند که میزبان بیشتر جمعیت مهاجران ملیت‌های گوناگون هستند:
تهران (525033 مهاجر)
خراسان رضوی (232671 مهاجر)
اصفهان (186390 مهاجر)
کرمان (126106 مهاجر)
قم (120028 مهاجر)
این درحالی است که مناطق زیادی از ایران برای مهاجران افغانستانی که اکثریت مهاجران در ایران را تشکیل می‌دهند، ممنوعه است.
طبقه‌های مختلف سنی در بین 1، 654، 388 نفر اتباع غیرایرانی اعلام‌شده از سوی سازمان ملی آمار ایران به شرح زیر است:
751663 نفر از جمعیت اتباع غیرایرانی ساکن در ایران زیر 19سال دارند. (این جمعیت برابر با 45.43درصد از جمعیت کل اتباع غیرایرانی است.)
863398 نفر از جمعیت در سن کار (بین 19 تا 64ساله) هستند که برابر با 52.19درصد از جمعیت کل اتباع غیرایرانی است).
39327 نفر از جمعیت اتباع غیرایرانی در سن بالای 64سال (کهنسال و ازکارافتاده) هستند که فقط 2.38درصد از جمعیت آنها را شامل می‌شود.
به طور کلی در میان اتباع غیرایرانی تعداد مردان از زنان بیشتر است: 53.5درصد از جمعیت اتباع خارجی مرد و 46.45درصدشان زن هستند.
مجموع این آمارها نشان‌دهنده آن است که بیش از 97درصد از جمعیت اتباع غیرایرانی حاضر در ایران یا مولد اقتصادی هستند و یا در آینده‌ای نه‌چندان دور به سن کار می‌رسند.
بعد از فرمان تاریخی مقام معظم رهبری در سال 1394 مبنی بر این‌که همه کودکان افغانستانی، چه آنها که دارای شرایط قانونی حضور در ایران هستند و چه آنها که مدارک قانونی حضور در ایران را ندارد، باید در مدارس دولتی ثبت‌نام شوند، تعداد دانش‌آموزان افغانستانی در مدارس ایران افزایش چشمگیری پیدا کرد؛ به‌گونه‌ای که درحال حاضر حدود 400هزار نفر از کودکان افغانستانی در مدارس ایران مشغول به تحصیل هستند. البته مسائل مربوط به ادغام و هویت این کودکان در جامعه ایران درحال بحرانی شدن است. این کودکان در ایران متولد شده‌اند، در مدارس ایران تحصیل می‌کنند، در موارد زیادی مادری ایرانی دارند و در یک کلام ریشه‌های هویتی و فرهنگی‌شان ایرانی است، اما ایرانی به حساب نمی‌آیند و در تمام سال‌های کودکی و نوجوانی‌شان که سازنده شخصیت آنان در دوران بزرگسالی است، هویتی دوگانه آنان را آزار می‌دهد و باوجود تمام سرمایه‌گذاری‌ها و امکاناتی که کشور ایران برای آنان فراهم می‌کند، با ایران و ایرانیان بیگانه می‌شوند.
کلام آخر
ایران همگام با روندهای جهانی با پدیده مهاجرت روبه‌رو است. جمعیت قابل ملاحظه‌ای از ساکنان کشور ایران را مهاجران تشکیل می‌دهند. کشورهای مختلف جهان سعی بر پذیرش و ادغام مهاجران در جامعه خود دارند. آنها سعی می‌کنند تا جای ممکن شرایط زندگی و قوانین مربوط به مهاجران را تسهیل کنند تا بتوانند از ظرفیت‌های آنان برای رشد و اعتلای کشور خود کمال بهره را ببرند و شرایط زندگی را برای تک‌تک ساکنان کشورشان (چه ساکنان بومی و چه مهاجران) بهبود ببخشند. به نظر می‌رسد ایران نیز ناگزیر از چنین رویکردی است و هرگونه تأخیر در بهبود قوانین مربوط به مهاجران در عرصه‌های گوناگون زندگی‌شان تنها ضرر و زیان به منافع و افزایش هزینه‌های کشور است.
پی‌نوشت‌ها:
1- کلیه آمارهای این بخش از گزارش سازمان جهانی مکنزی در مورد روندهای مهاجرتی جهان استخراج شده است. این گزارش در دسامبر 2016 منتشر شد و در آدرس‌های زیر قابل دسترسی است:
1. https://www.mckinsey.com/global-themes/employment-and-growth/global-migrations-impact-and-opportunity
2 .International Organization for Migration
3. https://www.iom.int/world-migration