صاحب‌خبر - برجام میان کنگره و کاخ سفید
محمدرضا ستاری
با پایان یافتن مهلت 60 روزه کنگره برای تصمیم‌گیری
در خصوص برجام، با دیگر ابتکار عمل برای ماندن یا خروج از برجام در دستان کاخ سفید قرار گرفت. همزمان با این اقدام کنگره مبنی بر عدم تعیین تکلیف مشخص در قبال توافق هسته‌ای تا لحظه تنظیم این گزارش، خبرهای رسیده از آمریکا حاکی از آن است که مشاوران کنگره معتقدند هنوز کنگره فرصت تصمیم‌گیری در قبال برجام را از دست نداده و مشاوران کاخ سفید نیز از سوی مقابل تاکید دارند که ترامپ از عدم پیشرفت کنگره در قبال توافق هسته‌ای ناامید است و احتمال دارد در اواسط دی‌ماه امسال که دومین سالگرد اجرای توافق هسته‌ای است از آن خارج شود.
ترامپ پیش از این نیز بارها تهدید کرده بود که از توافق هسته‌ای که به زعم او بدترین توافق تاریخ آمریکاست خارج خواهد شد. در همین راستا، با بالا گرفتن جنجال‌ها بر سر برجام، دونالد ترامپ در هفته آخر مهرماه علی رغم تمام شعارهایی که در خصوص پاره کردن آن داده بود، سرنوشت برجام را به کنگره سپرد تا ضمن زیر بار نرفتن تایید مجدد آن، توپ تصمیم‌گیری را به زمین کنگره بیندازد. حال اگر کنگره ضرب‌الاجل تعیین شده دو ماهه ترامپ را بدون پاسخ بگذارد، بار دیگر نگرانی‌ها در خصوص برنامه دولت آمریکا برای ماندن یا خروج از این توافق بین‌المللی شدت می‌یابد.
تا همین جای کار نیز دولت ترامپ و جمهوری‌خواهان کنگره مشغول تهیه مقدماتی برای اعمال تحریم‌های بیشتر بر علیه ایران هستند که تحریم‌های کاتسا مبنی بر هدف قرار دادن سپاه یکی از نمونه‌های آن است. در همین راستا، روزنامه واشنگتن تایمز آمریکا در گزارش خود از مذاکرات باب کورکر رئیس کمیته روابط خارجی سنا با چند تن از سناتورهای ارشد در خصوص تسهیل اقدامات قانونی علیه ایران خبر داده است و کارشناسان معتقدند نیز در صورت بروز چنین وضعیتی امکان دارد که کنگره آمریکا هم راستا با کاخ سفید مساله مذاکره مجدد در خصوص برجام را مطرح کند.
حمایت تمام قد سازمان ملل از اجرای کامل برجام
این تحولات برجامی در آمریکا در حالی مطرح می‌شود که در طول ماه‌های گذشته اتحادیه اروپا و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی به طور کامل از برجام حمایت و تاکید کرده‌اند که ایران به تمامی تعهدات خود پایبند بوده، مذاکره مجدد در خصوص برجام امکان‌پذیر نیست و این توافق باید به طور کامل میان طرفین اجرایی شود. در همین رابطه آنتونیو گوترش دبیرکل سازمان ملل روز گذشته با بیان اینکه ایران به تعهدات خود پایبند است، هشدار داد: خودداری ترامپ از تایید کردن تعهد ایران به توافق هسته‌ای، آینده توافق را در ابهام قرار داده است.
از سوی دیگر امروز نیز دهمین نشست کمیسیون مشترک برجام میان ایران و 1+5 در هتل کوبرگ وین در حال برگزاری است. این نشست که با ریاست عباس عراقچی معاون حقوقی و بین‌الملل وزارت خارجه کشورمان و هلگا اشمیت معاون مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا برگزار می‌شود، از نگاه تحلیل‌گران محلی خواهد بود برای حفظ دستاوردهای توافق هسته‌ای و مقابله با اقدامات یکجانبه آمریکا در قبال آن. در همین رابطه اتحادیه اروپا نیز در بیانیه‌ای اعلام کرده است که ایران و شرکای برجام در این نشست فرصت تازه‌ای را برای بررسی اجرای دقیق توافق هسته‌ای و مسائل مرتبط با تحریم‌ها ایجاد خواهند کرد.
سناریوهای برجامی ترامپ
آنچه که کارشناسان راجع به اقدامات ترامپ در مقابله با برجام بر روی آن متفق‌القول هستند، آن است که دولت آمریکا قصد دارد با ابزار برجام علاوه بر فشار آوردن به اروپا، نقش منطقه‌ای ایران را نیز مهار کند. اکنون روابط فراآتلانتیکی میان آمریکا و اروپا سردترین دوران خود در طول سال‌های گذشته را تجربه می‌کند و مناقشه بر سر ناتو، سازمان های بین‌المللی، اقتصاد جهانی و توافق آب و هوایی پاریس در حال عمیق‌تر کردن گسل روابط میان آنهاست. از سوی دیگر دولت ترامپ از همان ابتدای روی کار آمدنش سعی داشته تا با دستاویز قرار دادن برجام، علاوه بر تحمیل هزینه‌های خروج از این توافق بین‌المللی بر ایران، به مقابله با نقش ایران به عنوان بازیگر تاثیرگذار خاورمیانه بپردازد. در همین راستا تحلیل‌گران سناریوهای برجامی ترامپ را از دو منظر مورد بررسی قرار می‌دهد. نخستین بخش مربوط به تفکیک بحث برجام و برنامه موشکی ایران میان اروپا و آمریکاست. امیرعلی ابوالفتح کارشناس مسائل آمریکا طی یادداشتی برای شورای راهبردی روابط خارجی می‌نویسد: در کلیت ماجرا، اتحادیه اروپا و ایالات متحده آمریکا بر سر کاهش فعالیت‌های موشکی ایران و کنار گذاشتن سیاستی که از آن به عنوان اقدامات بی ثبات کننده یاد می‌شود، اتفاق نظر دارند. اما در مورد چگونگی رسیدن به آن و طرح موضوع در مقابل ایران، اختلاف‌نظرهایی میان طرفین وجود دارد. فارغ از اینکه آمریکا و اروپا در کلیات با یکدیگر چه اتفاق نظری داشته باشند، ایران می‌تواند از اختلافات بر سر جزئیات میان آنها بهره ببرد. ضمن آنکه طرف‌های دیگری مانند روسیه و چین نیز در این قضیه بحث دارند. به نظر می‌رسد ایران نیز به بخشی از این دغدغه‌ها و نگرانی‌ها توجه دارد؛ یعنی ضمن آنکه ایران از چارچوب‌های کلان و اصولی دفاعی و نقش‌آفرینی‌های منطقه‌ای اش عدول نمی‌کند اما به برخی از این دغدغه‌ها نیز توجه دارد. همچنان که مقامات ایران اعلام کردند برد موشک‌های ایران از 2000 کیلومتر افزایش پیدا نخواهد کرد که این مساله، پیام مشخصی برای طرف غربی است و می‌تواند به عنوان یک موضوع مورد تعامل مورد توجه قرار گیرد. همچنین اقداماتی که ایران در منطقه غرب آسیا انجام می‌دهد و مطرح کردن پیشنهاد گفت وگو و مصالحه درخصوص تعیین آینده سوریه توسط مردم این کشور می‌تواند پیام‌هایی برای طرف مقابل باشد تا راه رسیدن به درک مشترک را افزایش دهد. از آنجایی که ایران نمی‌خواهد اقدامات تحریک‌آمیزی در مسائل دفاعی، موشکی و مسائل منطقه‌ای انجام دهد، می‌توان انتظار داشت که حتی بدون نشستن پشت میز مذاکره و حتی بدون تدوین سند مکتوبی مانند سند برجام هسته‌ای، امکان توافق و تفاهم و به رسمیت شناختن منافع و حقوق طرفین از سوی ایران و غرب وجود داشته باشد. در نتیجه تا زمانی‌که این نشانه‌ها وجود دارد بحث به خطر افتادن برجام دور از انتظار است.
چهار محور احتمالی آمریکا در برابر برجام
از سوی دیگر دکتر حسین مفیدی احمدی پژوهشگر ارشد مسائل خاورمیانه طی تحلیلی در شبکه مطالعات سیاست گذاری عمومی معتقد است: راهبرد برجامی تیم جدید حکمرانی آمریکا در چهار محور قابل‌بررسی است. محور اول به گروگان گرفتن برجام برای همراه کردن جامعه جهانی با سیاست‌های این کشور در قبال ایران است. در این نگاه، آمریکا در تلاش است حفظ برجام را مشروط به همراهی جامعه جهانی و به‌ویژه متحدان اروپایی‌اش با سیاست‌ها و روایت‌های آمریکا در حوزه کنش‌های منطقه‌ای و موشکی ایران کند. محور دوم، مخالفت با برجام برای آنچه آمریکا تثبیت برجام می‌خواند است. به این معنا که آمریکا به دنبال توسعه متن برجام است و نه فروپاشی آن. محور سوم در راهبرد برجامی ترامپ نیز ترمیم سیاست اوباماست که در نظر تیم جدید حکمرانی آمریکا بر یک سیاست هسته‌ای ایران متمرکز بود و نه بر سیاست ایران گسترده‌تر. محور چهارم این راهبرد را نیز باید در راستای تلاش برای تعلیق برجام برای ممانعت از استفاده ایران از مزایای آن و محدودسازی ورود سرمایه‌ها و شرکت‌های خارجی به بازار ایران ارزیابی کنیم. با توجه به این چهار سناریو می‌توان گفت: سه سناریوی اول از بستر فرضیه توفیق نسبی آمریکا در اجماع سازی در راستای تفسیر مضیق از برجام و سیاست ایران گسترده‌تر این کشور برمی‌خیزد. یعنی سناریوی خروج ایران از برجام؛ سناریوی توسعه متن برجام و سناریوی حفظ متن برجام به همراه ایجاد ترتیبات و توافقات موازی. سناریوی چهارم نیز ادامه وضع موجود با حضور و یا بدون حضور آمریکا در برجام است. به این معنا که با کم اثرتر شدن تحریم‌های ثانویه آمریکا از جمله به دلیل مداخله کشورهای اروپایی و چین، می‌توانیم شاهد استمرار نسبی استفاده ایران از مزایای برجام در سطح کنونی باشیم.∎