به گزارش خبرنگار «خبرنامه دانشجویان ایران»؛ شاید بسیاری از دانشجویان از علت نامگذاری روز 16 آذرماه به نام «روز دانشجو» بی‌اطلاع باشند و حتی با وجود دسترسی بسیار راحت به ابزاری مانند تلفن همراه و کامپیوترهای شخصی، یک بار هم پیرامون این موضوع جست و جویی نکرده باشند. شاید حتی به مخیله برخی از دانشجویان هم خطور نکند که علت نامگذاری این روز به نام روز دانشجو، به ماجرایی برگردد که در پیش از انقلاب اسلامی ایران رخ داده باشد و این حادثه آنقدر اثرگذار بوده که چنین روزی را با گذشت این همه سال همچنان گرامی می‌دارند.

* علت نامگذاری «روز دانشجو» چیست؟
بعد از کودتای 28 مرداد 1332، رژیم شاه که توانسته بود با کمک اربابان بر اریکه قدرت بازگردد، درصدد برآمد تا پایه‏‌های حکومت خود را تثبیت کند، اما غافل از این که مردم در اولین فرصت، خشم و انزجار خویش را نشان خواهند داد. سه ماه و نیم بعد، نیکسون، معاون رییس جمهور آمریکا، راهی ایران شد تا نتیجه سرمایه گذاری 21 میلیون دلاری سازمان جاسوسی سیا را که در راه کودتا و سرنگونی دولت مصدق هزینه کرده بود، از نزدیک مشاهده کند.

در اعتراض به این سفر، دانشجویان دانشگاه‏‌های تهران، تظاهرات پرشوری علیه رژیمِ کودتا برپا کردند که این اعتراضات در روز پانزدهم آذر، به خارج از دانشگاه کشیده شد. صبح روز 16 آذر 1332، گارد شاهنشاهی برای اولین بار وارد صحن دانشگاه شد تا فریاد مخالفان را در گلو خفه کند. به دنبال آن، تعدادی از مأموران نیروی ویژه گارد شاهنشاهی رژیم پهلوی، سه نفر از دانشجویان معترض به نام‏‌های مصطفی بزرگ‏‌نیا، احمد قندچی و مهدی شریعت رضوی را به شهادت رساندند. رژیم، در روز بعد بدون توجه به این جنایت خود، دکترای افتخاری حقوق را در این دانشگاه به نیکسون اعطا کرد. از آن تاریخ، به ویژه پس از پیروزی انقلاب اسلامی، این روز به عنوان روز دانشجو نام گرفته است.

بد نیست حالا که در آستانه روز 16 آذر قرار داریم به کتبی که در زمینه علت نامگذاری این روز و جنبش‌های دانشجویی نوشته شده است نگاهی بیندازیم.

* تاریخ‌ شفاهی جنبش دانشجویی مسلمان
در مقدمه این کتاب می‌خوانیم: جنبش دانشجویی در ایران قدمتی به اندازه عمر دانشگاه و نهاد آموزش عالی دارد و نتیجه‌ی واکنش دانشجویان به مشکلات جامعه و بازتاب دغدغه‌های آنان در قبال حل معضلات است. از آنجایی که دانشجویان به‌عنوان قشر تحصیل‌کرده و فرهیخته جامعه به مناسبات اقتصادی، سیاسی اجتماعی حاکم بر جامعه حساس‌اند و به علت قرار گرفتن در دوران جوانی و اقتضائات این دوره، آرمان‌خواهی و عدالت‌طلبی از مشخصه‌های ویژه این جنبش شده است که در طول تاریخچه نسبتاً طولانی این جنبش همواره مطرح است.

در دوران حکومت پهلوی به‌علت ممنوع بودن فعالیت نهادهای مدنی، احزاب و گروه‌های برخاسته از بطن جامعه، جنبش دانشجویی جای خالی این تشکل‌ها و نهادها را پر می‌کرد و ضمن فعالیت در عرصه‌ی علم و دانشگاه عرصه اجتماع و سیاست را نیز زیر نظر داشت. پس از کودتای 28 مرداد و تعطیلی احزاب و دستگیری و منزوی‌کردن رهبران نهضت ملی‌شدن نفت، جنبش دانشجویی از معدود جریان‌هایی بود که در مقابل استبداد و دیکتاتوری حکومت پهلوی ایستاد و پرونده‌ای درخشان از خود به‌جای گذاشت، همچنان‌که تلفات سنگینی را نیز متحمل شد.

پیروزی انقلاب اسلامی ایران که گام بزرگی در تحقق مردم‌سالاری دینی در کشور و حاکم شدن اراده مردم بر سرنوشت خویش بود، با پیشگامی جنبش دانشجویی در اکثر حوادث سرنوشت‌ساز پس از انقلاب همراه بود. تسخیر لانه‌ی جاسوسی، انقلاب فرهنگی در دانشگاه‌ها و حضور در جبهه‌های جنگ تحمیلی و... از اقدامات درخشان جنبش دانشجویی

در دوران بعد از پیروزی انقلاب اسلامی است که آرمانخواهی و عدالت‌طلبی دو ویژگی اصلی آن است. به هر روی جنبش دانشجویی علی‌رغم تمامی فراز و نشیب‌ها و دگردیسی در برخی از تشکل‌های دانشجویی همچنان ایفای نقش می‌کند.

این کتاب روایت‌های دانشجویان قدیم و فعلی از روند جنبش دانشجویی در برهه‌های مختلف و میزان تأثیرگذاری آنان در سیر حوادث است.

* جنبش دانشجویی در ایران
این کتاب از یک مقدمه و نه بخش و دو پیوست تشکیل شده است. نظام آموزش عالی شبه‌مدرن و جنبش دانشجویی در ایران، مروری کوتاه بر جنبش دانشجویی ایران، بیان اجمالی ادوار جنبش دانشجویی ایران قبل از پیروزی انقلاب اسلامی، ویژگی‌های کل دوره های اول و دوم جنبش دانشجویی ایران، ویژگی‌های عمومی دوره دوم جنبش دانشجویی ایران 1313 - 1320 ، کودتای 28 مرداد و رکود و انفعال موقت جنبش دانشجویی، حماسه‌ 15 خرداد و دهه‌ سیاه انقلاب سفید، ویژگی‌های جنبش دانشجویی در نیمه اول دهه پنجاه و نقطه‌ اوج؛ دوره‌ پنجم جنبش دانشجویی عناوین بخش های این کتاب هستند. در پایان هم دو پیوست با عناوین سخنی با جنبش دانشجویی ایران و سیری گذرا در تاریخ جنبش دانشجویی آمده است.

 در بخشی از این کتاب به قلم زرشناس می خوانیم: «اجمالاً و به عنوان یک هشدار مهم و صمیمانه باید گفت یک جریان مشخص مدافع لیبرال ـ سرمایه‌داری شبه‌مدرن در سالیان اخیر کوشش گسترده‌ای انجام داده تا جنبش دانشجویی را از محتوای انقلابی و عدالت‌طلبانه و دین‌مدار آن تهی کرده و به کارگزار و پیاده‌نظام و گوشت دم توپ اغراض قدرت‏طلبانه‌ لیبرال‏ها و سرمایه‌داری امپریالیستی جهانی تبدیل نماید و در این مسیر بعضاً از ضعف تئوریک و بینشی کنونی در فضاهای دانشگاهی، نفوذ و اساتید بی‌اعتقاد و کتب درسی نامناسب با آرمان‏ها و اعتقادات انقلاب، کارشکنی‌ها و ناراضی‌تراشی‌های طیفی از مریدان نفوذی و نارضایتی بحق دانشجویان از برخی ناکارآمدی‌ها، بهره‌گیری می‌نماید.

نباید فراموش کرد که مروری بر هشت دهه جنبش دانشجویی به ما نشان می‌دهد که عدالت‌طلبی و رویکرد ضدامپریالیستی و به ویژه ضدآمریکایی و استقلال‏طلبانه اصلی‏ترین شاخص‏های برجسته جنبش دانشجویی بوده است و جنبش دانشجویی از هنگامی که تحت هژمونی و هویت اصیل اسلامی و به رهبری روحانیت شیعه به نقش‌آفرینی پرداخته، توانسته است که جایگاه مهم و تعیین‌کننده‌ خود در مجموعه‌ حرکت اعتلایی مردم ایران را به دست آورد.»

* موج سوم
این کتاب تاریخچه‌ فعالیت‌ انجمن‌های دانشجویی را از سال 1313 با نگاهی تحلیلی به رفتار‌های دانشجویان در دانشگاه‌ شرح می‌دهد و بر هدف اسلامی و انقلابی تشکیل انجمن‌های دانشجویی تاکید دارد. کتاب موج سوم در دفاع از کیان انجمن‌‌های دانشجویی به نگارش در‌آمده، زیرا برخی افراد اعتقاد به تشکیل انجمن‌های دانشجویی به عنوان جریان‌های ضدانقلابی دارند، اما این کتاب با اشاره به تاریخچه چهره‌های انقلابی و روایت خاطرات شهیدان باکری و همت‌ که در این انجمن‌ها فعال بوده‌اند، اشاره می‌کند.

* جنبش دانشجویی در ایران از تأسیس تا پیروزی انقلاب اسلامی
بی شک یکی از روش‌های شناخت یک پدیده، مطالعه و دقت در اجزای به وجود آورنده آن است. البته لازم است که اجزای منفک شده جهت مطالعه، به درستی انتخاب شده باشند. به عبارت دیگر، اجزای انتخاب شده می‌بایست به بهترین نحو ممکن ما را در شناسایی پدیده به مثابه کل، یاری نمایند. این روش شناسایی هر چند دقیق و یاری رسان محقق است لیکن در مورد پدیده های مربوط به اجتماعات انسانی (مسائل اجتماعی) پیچیده می‌شود. به عنوان مثال، در تحقیق پیرامون ماهیت پدیده انقلاب اسلامی ایران، مطابق این روش شناسی، اجزای پدیده من جمله عوامل و ریشه‌ها، رهبران، وقایع سیاسی، گروههای مختلف انقلابی و ... قابل شناسایی هستند.

به وضوح قابل مشاهده است که تحقیق به این نحو مستلزم شناسایی و مطالعه ده‌ها جزء از اجزای تشکیل دهنده کلیت پدیده اجتماعی است و همین کار تحقیق را مشکل و پیچیده می‌کند. کتاب «جنبش دانشجویی در ایران» به کوشش علیرضا کریمیان که در سال 1381 توسط مرکز اسناد انقلاب اسلامی در دسترس محققان و علاقمندان به مطالعه انقلاب اسلامی ایران قرار گرفته است، تلاش در راستای بررسی اجزای ساختار پدیده انقلاب اسلامی در ایران است. به زعم نویسنده، «در ایران هر چند دانشجویان و دانشگاهیان در طی چندین دهه نتوانسته اند به لحاظ علمی و فنی به موفقیت چشمگیری در پیشرفت و توسعه این سرزمین دست یابند، لیکن از بعد اجتماعی و سیاسی، دانشگاه از بدو تأسیس همواره از جایگاه و ارزش ویژه ای برخوردار بوده است.»

* اتحادیه انجمن‌های اسلامی دانشجویان خارج از کشور به روایت اسناد
اتحادیه‌ی انجمن‌های اسلامی دانشجویانِ خارج کشور از جمله تشکل‌های دانشگاهی بود که به‌عنوان پایگاهی برای متحد کردن دانشجویان سالیانه و مناسبتی یا به واسطه‌ی نشریات اتحادیه، ضمن آشنایی بیشتر با آموزه‌های مکتب اسلام، ذهنیت مناسبی از وضعیت سیاسی نامساعد داخل کشور و همچنین تلاش کشورهای غربی برای عقب‌ نگه‌داشتن کشورهای اسلامی پیدا می‌کردند. همچنین این اتحادیه با پیام‌ها و بیانیه‌های خود به صورت مستمر پیوند خود را با حرکت اصیل امام، علمای مبارز و حوزه‌های علمیه اعلام می‌کرد. البته در این میان دور بودن آنها از دسترس ساواک باعث می‌شد تا دانشجویان با فراغت بیشتری به مبارزات خود ادامه داده و بعضاً برخی دشواری‌های مبارزاتی برای نیروهای انقلاب داخل کشور را جبران می‌کردند. نقطه‌ی عطف فعالیت‌های اتحادیه‌ی انجمن‌های اسلامی اروپا و آمریکا به هنگام عزیمت امام از نجف به پاریس در ماه‌های منتهی به انقلاب اسلامی و تلاش آنها در همراهی با نهضت امام محسوب می‌شود.

* دانشجویان و گروگان‌ها(تاریخ شفاهی دانشجویان پیرو خط امام)
پیروزی انقلاب اسلامی اگر چه نفوذ آمریکا را در ایران تحلیل برد، ولی منجر به زوال کامل قدرت و دخالت‌های آن نشد و بقایای عوامل آمریکا در درون مملکت مشغول توطئه بودند؛ به‌خصوص اینکه با روی کار آمدن دولت موقت استکبار به آن امیدوارتر شد. در این شرایط دولت موقت که امور کشور را در دست گرفته بود، متأثر از دیدگاه نهضت آزادی که از قضا اکثر اعضای دولت از یاران سابق بازرگان انتخاب شده بودند، چندان به پاکسازی ادارات و استقرار جمهوری اسلامی نمی‌پرداختند و مطالبات امام و مردم انقلابی برآورده نشده بود.

تساهل دولت بازرگان در برخورد با حرکت‌های تجزیه‌طلبانه‌ی داخلی که کشور را به سوی اغتشاش می‌برد و عدم اتخاذ مواضع انقلابی در مقابل استکبار جهانی، دانشجویان مسلمان را بر آن داشت تا با حرکتی انقلابی اعتراض خود را به عملکرد دولت موقت نشان دهند. دانشجویان چند دانشگاه تهران تحت عنوان «دانشجویان پیرو خط امام» لانه‌ی جاسوسی آمریکا را تسخیر کردند و به افشای عملیات این سفارتخانه در قبال انقلاب و نظام اسلامی پرداختند.

این کتاب شامل مصاحبه‌هایی است با چندین تن از دانشجویان پیرو خط امام که هر یک با رجوع به حافظه‌ی خود و فرا خور پرسش‌هایی که از آنها شده است، به بازگویی حوادث لانه و حال و هوای آن روزها پرداخته‌اند. علت تسخیر لانه‌ی جاسوسی به دست دانشجویان، ترکیب دانشگاه‌های شرکت‌کننده در این واقعه و نحوه‌ی تعامل آنها با همدیگر، برخورد مسئولان نظام با دانشجویان و حوادث تلخ و شیرینی که در درون لانه‌ی جاسوسی می‌گذشت در مصاحبه با آنها روشن شده است. مطلب بسیار مهم دیگری که در خلال مصاحبه‌ها به آن اشاره شده طرز عملکرد و موضع‌‌گیری برخی از اشخاص است که اتفاقاً بعد از اتمام جریان گروگان‌گیری در مسئولیت‌های مختلف نظام اسلامی بودند و در نحوه‌ انتشار اسناد لانه‌ی جاسوسی دست داشتند.