کتاب از ارزشمندترین کالاهای فرهنگی به شمار می رود که تاثیر بسزایی بر میزان آگاهی و ارتقای فرهنگ یک کشور دارد و می تواند مسیر دستیابی به توسعه پایدار را هموار سازد. در واقع مطالعه و تفکر صحیح از راهکارهای اصلی رویارویی با فرهنگ و تفکر بیگانه است و سبب پویایی اندیشه قشرهای گوناگون جامعه می شود.

تاثیر اندیشه های انسان بر ابعاد گوناگون زندگی، ضرورت مطالعه و خواندن کتاب را بیان می کند زیرا این مقوله می تواند سبب ایجاد یک مبنای جدید و یک مسیر خاص شود و سرنوشت میلیون ها انسان را تغییر دهد. در این میان باید دانست که سرانه مطالعه در ایران از متوسط جهانی بسیار پایین تر است و این موضوع زنگ خطری برای عرصه های مختلف جامعه به شمار می رود.

اعداد و ارقامی که مسوولان از میزان مطالعه در کشور ارایه می کنند، همگی یک محور مشترک دارند و آن مطالعه کم در ایران است. در صورتی که بر پایه آمارهای جهانی مردم انگلیسی 55 دقیقه و ژاپنی‌ها ۹۰ دقیقه از وقت خود را در شبانه روز به مطالعه اختصاص می دهند. در صورتی که ایرانیان آنطور که باید به این مهم همت نمی گمارند و این امر نشانگر آن است که برای برطرف کردن چالش های حوزه نشر و کتاب بایستی سیاست های اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی کارآمدی را در این زمینه اجرا کرد.

تاثیر شگرف کتاب و کتابخوانی بر چگونگی اندیشه یک جامعه سبب شد تا شورای فرهنگ عمومی 24 آبان را روز کتاب، کتابخوانی و کتابدار نامگذاری کند و از 20 تا 26 آبان را هفته کتاب نام نهد. شعار این روز در سال جاری «آینده روشن با خانواده کتابخوان» تعیین شده که نشانگر اهمیت کتاب و نقش آن در رشد و ارتقای کانون خانواده است تا با مطالعه سطح آگاهی را نسبت به امور زندگی افزایش داد و در نهایت باعث افزایش فرهنگ جامعه شد.

«علی اصغر شعردوست» سفیر سابق ایران در تاجیکستان، رییس هیات امنای خانه موزه استاد شهریار و نویسنده معتقد است که ترویج فرهنگ کتاب و کتابخوانی در جامعه و نهادینه شدن آن رسالت تمامی نویسندگان، مسوولان و کتابداران به شمار می رود که باید با ارایه خدمات مطلوب به فرهنگ دوستان و مخاطبان، آنها را به رشد فکری، افزایش دانش و آگاهی درست سوق دهند تا با رعایت این شاخصه ها به جامعه ای پویا دست یابیم. در ادامه به مرور دیدگاه های این فعال عرصه فرهنگ می پردازیم.

** ارایه راهکارهای مناسب در زمینه گسترش فرهنگ مطالعه
اکنون همگان بر این واقعیت واقف هستند که کتاب و کتابخوانی آینه تمام نمای رشد مدنیت، فرهنگ و تمدن بشری به شمار می رود. هر جامعه ای که خواهان پیشرفت و توسعه است و می کوشد تا در چرخه تکامل و پیشرفت قرار گیرد، باید برای این مؤلفه تعیین کننده، جایگاه ویژه ای قایل شد. غفلت از این امر سبب می شود تا جامعه در عرصه فرهنگ و تمدن ارج و اعتباری نداشته باشد و از همین رو دست اندرکاران و طراحان سیاست های کلان بایستی برای حوزه فرهنگ اولویتی خاص قایل شوند. بر این پایه برگزاری روز کتاب و کتابخوانی نه تنها به منظور یادآوری اهمیت کتاب و ترغیب مردم به کتاب خوانی بلکه برای فراهم آوردن زمینه های تولید و بهره گیری بیشتر از این کالای فرهنگی است.

** وسعت جهان اندیشه با گسترش کتابخوانی
‏کتاب نتیجه تلاش، خلاقیت و هنر نویسنده‌ای به شمار می رود که از موهبت الهی تفکر و توان نویسندگی برخوردار است. ‏هنگامی که کتابی تدوین و ارایه می شود، جهان اندیشه وسعت بیشتری می یابد و گامی در راه تعالی فرهنگی جامعه برداشته خواهد شد. توجه دولتمردان باید همواره معطوف به حمایت از صاحبان اندیشه، مولفان و نویسندگان باشد. هنگامی که این قشر تنها به فعالیت در این عرصه بیندیشند و آثار جدید و فاخری را خلق خواهند کرد.

باید دانست در نبود نشر اثرهایی ماندگار و ارزشمند، افزایش تولید کتاب و ارتقای فرهنگ کتابخوانی فراهم نخواهد شد. کتاب بستر شکوفایی فکری است؛ وقتی این مهم فراهم نباشد، کار خلاقانه ای هم صورت نمی پذیرد. مشکل های معیشتی برخی از اهالی حوزه اندیشه و قلم بایستی برطرف شود تا جامعه از اندیشه پویای آنان محروم نشود.

** ضرورت نهادینه کردن فرهنگ کتابخوانی در کودکان
آموزش از کودکی و نهادینه کردن فرهنگ کتابخوانی به عنوان کلید ورود به جهانی دیگر برای کودکان به شمار می رود که باید به وسیله نظام آموزشی به آن پرداخته شود. همچنین اهمیت به جایگاه نویسندگان حوزه کودک و تصویرگران کتاب می تواند بستری برای شکل گیری آینده روشنی برای کشور باشد. وجود کتابخانه های سیار روستایی، وسایل حمل و نقل عمومی، کتابخانه های عمومی شهرهای بزرگ، تلفیق قالب دیجیتال با محتوای دیجیتالی از جمله راه های گسترش فرهنگ کتابخوانی در میان کودک محسوب می شود.

** دلیل کم توجهی به محصولات فرهنگی
ماشینی شدن زندگی، توجه بیش از اندازه به امکانات صوتی و تصویری به جای آثار مکتوب، گرانی کتاب، متنوع نبودن آثار، تعداد نسخ کم مطبوعات، برنامه های تبلیغاتی اندک در حوزه کتاب، ترجمه های نامناسب کتاب های خارجی، شرایط نامساعد آموزشی و پرورشی، وضعیت خاص رسانه ها و مطبوعات و وجود مشکل های اقتصادی و پویا نبودن عرصه تحقیقات در زمره موانع اصلی کاهش خوانندگان کتاب قرار دارند و از آنجایی که فناوری های نوین در دنیای کنونی جایگاه ویژه ای در روند آموزشی و یادگیری بدست آورده اند و به عنوان رسانه های آموزشی نقش گسترده ای در توسعه ساختاری و اجتماعی در میان جوامع بشری ایفا می کنند و بر رسانه های نوشتاری نظیر کتاب، مجله و ... تاثیر گذاشته و توجه همگان را به خود جلب کرده اند اما با قدری تفکر خواهیم دانست که کتاب به لحاظ دارا بودن ویژگی های خاص همچنان با استواری نقش تاریخی خود را در انتقال دانش، فرهنگ و هنر از نسلی به نسل دیگر حفظ کرده است.

** میزان گرایش به مطالعه یکی از شاخصه های توسعه
امروزه میزان گرایش به مطالعه از شاخصه های توسعه به شمار می‌رود. بررسی‌ها نشان می‌دهد سرانه مطالعه وضعیت مطلوبی در ایران ندارد و مردم از خرید و مطالعه کتاب استقبال نمی کنند و همچنین اقدام های لازم و جدی جهت ترویج و اشاعه فرهنگ مطالعه صورت نگرفته است. برای رفع موانع و ایجاد بستر لازم به منظور گسترش فرهنگ مطالعه، نهادهای مختلف از جمله خانواده، مدرسه ها و نظام آموزشی، کتابداران و رسانه های گروهی و ناشران باید همگی به طرف مشخصی حرکت کنند. حوزه کتاب و نشر در کشور در وضعیتی قرار دارد که می توان از آن به عنوان یک بحران یاد کرد. شواهدی نظیر سرانه پایین مطالعه، تعداد نامتناسب کتابخانه های عمومی، شمارگان پایین کتاب های منتشره، تعداد بالای ناشران غیرفعال و ... از جمله نشانه های این معضل هستند.

** سرانه مطالعه در کشورهای گوناگون
یکی از منابع موثقی که می‌توان درباره شیوه گذران وقت مردم از آن بهره برد و میزان زمان اختصاص داده شده برای مطالعه را استخراج کرد، مرکز بین‌المللی مطالعات گذران وقت نیوزیلند است که بر پایه تحقیقی که این مرکز در ۲۰۱۰ میلادی در ۲۲ کشور انجام داد، بیشترین زمان اختصاص داده شده به منظور مطالعه در میان مردمان جهان با ۴۴ دقیقه در روز به کشور فنلاند اختصاص دارد و از آنجایی که این کشور و به طور کل منطقه اسکاندیناوی از بالاترین سطح رفاه برخوردار است، پس به طور قطع، ارتباط مستقیمی میان این 2 مقوله هست. کشورهای توسعه یافته دغدغه معیشت کمتری نسبت به کشورهای درحال توسعه دارند و این مهم، افکار سامان یافته تر، برنامه ریزی مطلوب تر، ثبات اقتصادی، سیاسی و اجتماعی و به نوعی فراغت بیشتری برای آنها ایجاد می کند. آنان در یافته اند آرمان های خود را از متن سطور بیابند. به عبارت دیگر امید به تغییر خود برای تحول جامعه و تعالی در کشورهای غربی به وضوح مشاهده می شود، در حالی که این موضوع در ذهن مردمان برخی کشورهای دیگر به طنز شبیه است.

** نقش رسانه ها و نهادهای آموزشی در گسترش فرهنگ کتابخوانی
دشوارترین وظیفه در اشاعه فرهنگ کتابخوانی در هر جامعه‌ای بر عهده مدارس و نظام آموزش و پرورش آن جامعه است. اگر دانش آموز در مدرسه با کتاب آشنا شده و لذت مطالعه، خودآموزی و افزایش معلومات عمومی را درک کند به مطالعه بسیار اهمیت می دهد. از نظر کارشناسان برای بهبود نابسامانی‌های موجود در نظام آموزشی و گسترش فرهنگ مطالعه با غنی کردن کتابخانه ‌های مدارس، برگزاری جلسات نقد و بررسی کتاب در کلاس‌های درس، اهدای کتاب به دانش آموزان به عنوان جایزه، دعوت از نویسندگان و اهل قلم جهت ایراد سخنرانی در مدارس، معرفی و تقدیر از اعضای فعال کتابخانه‌ های مدارس و... می‌توان به این مهم رسید.

** نقش کتابداران و کتابخانه‌ها در گسترش فرهنگ کتابخوانی
کتابداران کتابخانه‌ها، از عوامل موثر در ترویج فرهنگ مطالعه و کتابخوانی به شمار می‌روند. کتابداران با روش‌های خلاقانه خود می‌توانند فعالیت‌های کتابخوانی را رشد داده و حتی به حوزه‌های بیرون از کتابخانه بکشانند. کتابداران، بیشتر با افرادی سر و کار دارند که خود این افراد، عادت به مطالعه داشته و کتابخوان هستند، پس باید بتوانند با در اختیار قرار دادن منابع لازم، نیازهای این قشر را برآورده کنند. اما کمبود منابع موجود و گاه فقدان آنها، سبب می‌شود که افراد مراجعه کننده به کتابخانه‌ها، حضور خود را کمرنگ‌تر کنند و تمایل آنها به طرف منابع به صورت شخصی برود.

کتابخانه‌های عمومی اگر جایگاه واقعی خود را بیابند و امکانات لازم و گستردگی متناسب با رشد جمعیت را به دست آورند، جامعه مخاطب آنها از حیث تاریخی و اجتماعی در مکانی از بلوغ و قدرت گزینش قرار می‌گیرد که نه تنها برآورنده نیاز اطلاعاتی هر متقاضی و زمینه ساز رویکرد مردم به طرف مطالعه و کتابخوانی است، بلکه می‌تواند به عنوان پشتیبان امر تحقیقات در کشور و ضمانتی مطمئن برای سلامت جامعه باشد.

** نقش دولت و رسانه های گروهی
شیوه حکومت و همچنین شرایط اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی حاکم بر جامعه، نقش بزرگ و غیر قابل انکاری در ترویج فرهنگ مطالعه و کتابخوانی دارند. در این زمینه نقش فرهنگ، سنت های اجتماعی و متولیان فرهنگی بیش از همه مهم و حیاتی جلوه می کند. توسعه فرهنگ مطالعه و کتابخوانی، یک عزم همگانی را می‌طلبد اما سهم دولت نیز بسیار مهم است. باید نهادهای دولتی و غیر دولتی، چون شهرداری‌ها، در اختصاص هرچه سریع تر بودجه نیم درصدی به کتابخانه‌های عمومی و تامین اعتبارات لازم جهت خرید کتاب و ایجاد فضای لازم کتابخانه‌ها، اقدام کنند. از طرفی دولت باید بنیان‌های فرهنگی را در استان‌های محروم، تقویت کند تا به سطح مطلوب برسند زیرا توجه لازم به این مقوله سبب رسیدن جامعه به سطح ایده آل فرهنگی می شود. دولت به عنوان متولی بسیاری از امور فرهنگی، با در اختیار داشتن رسانه های گروهی، سازمان هاو نهاد های دخیل و با سیاست گذاری های دقیق، نقش بسزایی در ایجاد فرهنگ مطالعه می تواند ایفا کند.

** ترویج فرهنگ کتابخوانی با برگزاری نمایشگاه های کتاب در سطح کشور
جشنواره ها و نمایشگاه های کتاب، رویدادهای جمعیت محوری هستندکه دنیای کتاب ها، نویسندگان و انتشارات گوناگونی را به خوانندگان معرفی می کنند؛ چه محلی وبومی، منطقه ای یا بین المللی باشند . همچنین نویسندگان کتاب های مختلف را برای ترویج کتاب های خود به سمت و سویی سوق می دهندکه برای گروهی از خوانندگان حاضر در نمایشگاه نیز فرصت نقد کتاب را فراهم کرده و این افرادمی توانند با این گروه از نویسندگان در ارتباط باشند.

** تاثیر کتاب های مناسب تلفن همراه بر روی مطالعه
به جای «کتاب های مناسب تلفن همراه» بهتر است در مورد نسخه های دیجیتالی کتاب ها سخن گفت زیرا تلفن همراه با داشتن امکاناتی چون توئیتر، فیس بوک، اینستاگرام و ... در بهترین حالت نوعی مینیمالیست ادبی«سبک ساده» را ترویج می کنند اما در صورتی که کتاب ها در اپلیکیشن ها یا تبلت های ویژه عرضه شوند به طور قطع خواننده عمیق تر غرق در مطالعه می شود. در نبود فرهنگ خواندن متون طولانی، کتاب های دیجیتالی کوتاه چند صفحه ای که خواننده بهای آنها را پرداخته مناسب است. فضای مجازی نه تنها بر فرهنگ مطالعه بلکه بر اصالت فرهنگ به گونه ای عام موثر و بعضی مواقع مخرب محسوب می شود. فضای مجازی فرهنگ کپسولی وسطحی مینیمال را تبلیغ می کند در حالیکه فرهنگ و کتاب و موسیقی و نمایش فرهنگی به مخاطب اجازه تفکر می دهد و انسان را به تداوم در یافتن انتهای داستان یا اثر فرهنگی می کند.

*گروه اطلاع رسانی
خبرنگار: مریم همتی**انتشار دهنده: شهربانو جمعه
پژوهشم**9428**2002**9131
ایرنا پژوهش، کانالی برای انعکاس تازه ترین تحلیل ها، گزارش ها و مطالب پژوهشی ایران وجهان، با ما https://t.me/Irnaresearch همراه شوید.