يکي از فرصت‌هايي که مدارس فصلي خلاقيت و ايده‌پردازي در اختيار برنامه‌ريزان آموزشي مي‌گذارد، رصد ميزان توجه دانش‌آموزان به موضوعات گوناگون است که طبيعتا امکان برنامه‌ريزي و پوشش نقصان‌هاي موجود را فراهم مي‌آورد.
پایگاه اطلاع‌رسانی بنیاد ملی نخیگان: چگونگي موثر کردن فرايند آموزش و هدف نهايي آن که انتقال علوم، مهارت‌ها و ارزش‌هاست، يکي از مهم‌ترين دغدغه‌ها در نظام‌هاي آموزشي است. ارتباط آموزش با نمايه پيشرفت و توسعه انساني و اقتصادي جوامع1، اهميت اين موضوع را دوچندان مي‌کند. يکي از روش‌هاي آزمون‌شده در تحول فرايند آموزش، سوق دادن محيط‌هاي آموزشي به محلي براي يادگيري با تکيه بر خلاقيت و مهارت‌هاي تفکر است که باعث افزايش بهره‌وري آموزشي در قياس با روش‌هاي سنتي بر پايه حفظ و سنجش خواهد شد.2 در اين راستا، يکي از شيوه‌هاي مرسوم، برگزاري کارگاه‌هايي با محوريت خلاقيت و تفکر است که داراي اهميت بالايي در نظام‌هاي آموزشي خلاقيت‌محور است.3 امروزه تاکيد بسياري در گنجانده شدن عنوان «خلاقيت» به‌عنوان يک موضوع عمومي درسي4 و هم‌چنين در دروس تخصصي رشته‌هايي همچون هنر، علوم و مهندسي5،6،7 وجود دارد.
در کشور عزيز ما ايران نيز گرچه لزوم آموزش خلاقيت سال‌هاست که از رصد تلاش‌گران و پژوهش‌گران فعال در اين عرصه پنهان نمانده است، با وجود تلاش‌هاي قابل توجه انجام‌شده، ادغام خلاقيت در آموزش حداقل از سه منظر هم‌چنان در وضعيتي غيرمطلوب قرار دارد. نخست آن‌که مهارت‌هاي تفکر، از جمله تفکر خلاق، بيش از آن‌که به چشم نيازي ضروري براي افزايش کيفيت آموزش و به تبع آن نوآوري و شکوفايي اقتصادي نگريسته شود، مفهومي فانتزي تلقي مي‌شود که عموما با اجراي برنامه‌هايي از قبيل «نجات تخم مرغ»، «پل ماکاروني»، «سازه‌هاي کاغذي» و غيره مترادف مي‌شود. دوم، به‌ندرت از روش‌هاي تدريس خلاق در آموزش رسمي بهره گرفته مي‌شود و سوم آن‌که، آموزش بسياري از مهارت‌ها نظير تفکر منطقي و تحليلي فرصت لازم را در نظام آموزشي نمي‌يابند. بديهي است هرگونه تلاش دانش‌بنيان در راستاي موثر و خلاق کردن آموزش از اهميتي بسزا در اين ميان برخوردار است.
معرفی مدل مدارس فصلی خلاقیت و ایده پردازی
با توجه به آن‌چه گفته شد، بنياد نخبگان استان فارس با همکاري جمعي از استعدادهاي برتر استان براي آموزش مهارت‌هاي مورد نياز دانش‌آموزان مقطع متوسطه از جمله خلاقيت و تفکر اقدام به طراحي مدل «مدارس فصلي خلاقيت و ايده‌پردازي» بر پايه آموزش فعاليت‌محور و پروژه‌محور8 کرد، که به لطف خداوند متعال از تابستان سال 1394 تا کنون اين برنامه در شهرستان‌هاي کازرون و جهرم اجرايي شده و در بهار سال جاري در شهرستان‌هاي بسياري از جمله اقليد، آباده و فيروزآباد اجرايي خواهد شد.
در اين برنامه که در چهار مرحله اجرا مي‌شود، در قالب آموزش‌هاي کارگاهي، مسابقات خلاقيت، بازديدهاي علمي و نشست با جوانان موفق اهداف زير دنبال مي‌شود:
1- آشنايي مخاطبان با تفکر خلاق و روش‌هاى تقويت خلاقيت
2- تمرين کار گروهى و مشارکت در ايده‌پردازى
3- آشنايى با مبانى حل مسئله
4- آشنايى با روش‌هاى ارزش‌گذارى ايده‌ها
5- آشنايى با تفکر تحليلى و تصميم‌گيرى منطقى
6- خودتنظيمى و مديريت شخصى
7- مديريت پروژه و زمان
8- تقويت هوش اجتماعى
9- آشنايى با پژوهش علمى و گزارش‌نويسى علمى
10- افزايش روحيه و انگيزه تلاش علمي در دانش‌آموزان
11- هم‌چنين زمينه‌سازي براي تاثيرگذاري استعدادهاي برتر در جامعه
12- توضيحات پيرامون مراحل برنامه
همان‌طور که پيش‌تر گفته شد، مدرسه فصلي در چهار مرحله برگزار مي‌شود که توضيحات خلاصه اين مراحل به شرح زير است:
الف) در مرحله نخست از اين طرح، دانش‌آموزان فرصت اين را خواهند يافت تا با نخبگان استان که به‌عنوان مدرس به اين مدارس اعزام خواهند شد، به گفت‌وگو بپردازند. به صورت عملي اين مدرسه شامل کارگاه‌هايي با محوريت ايده‌پردازي، خلاقيت، تفکر و مستندسازي علمي خواهد بود. به صورت موازي دانش‌آموزان در مسابقات و بازي‌هاي خلاقيت که برگزار خواهد شد، شرکت مي‌کنند و به تفکر و خلاقيت عملي در محيطي با نشاط خواهند پرداخت. در انتهاي اين مرحله از مدرسه فصلي پروژه‌هايي از قبيل دفترچه ايده به دانش‌آموزان معرفي خواهد شد و دانش‌آموزان فرصت خواهند داشت با انجام اين پروژه‌ها براي شرکت در مرحله دوم طرح آماده شوند. (در پروژه دفترچه ايده‌ها دانش‌آموزان براي تمرين مشاهده‌گري و ايده‌پردازي در مدت دو هفته يک دفترچه را در تمام مدت با خود همراه دارند و مشاهدات خود در رابطه با مشکلات محيط پيرامون خود را در آن ثبت کرده و ايده‌هايي را که براي حل هر کدام از مشکلات به ذهنشان مي‌رسد، درج مي‌کنند.)
ب) در مرحله دوم، دانش‌آموزاني که موفق به انجام درست و تحويل پروژه شده‌اند، به اردوي شيراز دعوت خواهند شد و ضمن آشنايي با مهارت‌هاي پيشرفته‌تر در راستاي آموزش‌هاي مرحله نخست، بازديدهاي متنوعي را از مراکز علمي و فرهنگي شيراز تجربه خواهند کرد. در پايان اردو نشستي با شرکت نخبگان موفق استان و دانش‌آموزان ترتيب داده خواهد شد تا دانش‌آموزان از نزديک با شرح موفقيت نخبگان آشنا شوند. بعد از اتمام اين مرحله دانش‌آموزان با کار روي ايده‌هاي خود به نگارش يک طرح توجيهي (پروپوزال) علمي براي به ثمر نشستن اين ايده‌ها خواهند پرداخت.*
ج) در مرحله سوم علاوه بر ارائه آموزش‌هاي تکميلي، طرح‌هاي توجيهي برگزيده شناسايي خواهند شد و مبلغي به‌عنوان پژوهانه براي عملي شدن آن‌ها به دانش‌آموزان اعطا خواهد شد. هم‌چنين بنياد براي هر طرح توجيهي برگزيده يکي از نخبگان استان را به‌عنوان «دوست علمي» معين خواهد کرد. دانش‌آموزان کار روي طرح را تا نهايي شدن آن تحت نظارت اين دوست علمي در مدت 6 تا 9 ماه پيش خواهند برد. علاوه بر اين، برگزيدگان ديگر پروژه‌هاي مرحله دوم با گذراندن آموزش‌هاي تکميلي در رابطه با استعداد شناسايي‌شده متناسب با پروژه انجام‌شده در ارتباط با دوست علمي مرتبط قرار خواهند گرفت. (در اين مرحله از پتانسيل پژوهش‌سراها به نحو مقتضي استفاده خواهد شد.)
د) در مرحله نهايي نمايشگاهي از دستاوردهاي دانش‌آموزان ترتيب داده خواهد شد و دانش‌آموزان پژوهش‌ها و دستاوردهاي خود را در اين نمايشگاه عرضه خواهند کرد. هم‌چنين به برگزيدگان بورسيه‌اي تحصيلي و عنوان سفير فرهنگي مدارس فصلي اعطا خواهد شد. دانش‌آموزاني که به‌عنوان سفير فرهنگي منتخب شده‌اند، مي‌بايست براي دارا بودن اين بورسيه به ارائه خدمات عام‌المنفعه در شهرستان و استان همت بگمارند.
نمونه ای از گزارش نتایج به دست آمده
يکي از فرصت‌هايي که برگزاري مدارس فصلي خلاقيت و ايده‌پردازي در اختيار پژوهش‌گران و رصدگران آموزش مي‌گذارد، امکان شناخت استعدادها، علايق و موضوعات مورد توجه يا اغفال دانش‌آموزان و هم‌چنين پياده‌سازي روش‌هاي مطالعاتي در اين راستاست. در اين‌جا به اختصار به معرفي يک مطالعه آماري در مدرسه تابستانه خلاقيت و ايده‌پردازي شهرستان کازرون (مرداد ماه 1394) مي‌پردازيم. همان‌طور که در پيش گفته شد، يکي از پروژه‌هاي دانش‌آموزان در پايان مرحله نخست اين‌سري از مدارس براي راه‌يابي به مرحله دوم ارائه دفترچه ايده‌هاست. به‌طور کلي 25 دفترچه به بنياد نخبگان استان فارس ارسال شد. اين دفترچه‌ها روي هم شامل 431 ايده با ميانه 17.9 ايده در دو هفته اجرا شدن اين طرح بود. بنابراين مي‌توان بيان کرد که به صورت ميانگين هر روز يک مشکل رصد شده و براي آن راه‌حل ارائه شده است. براي بررسي هرچه بهتر مشاهدات و ايده‌هاي مطرح‌شده براي حل مشکلات مورد مشاهده، تمامي ايده‌ها با چهار معيار پنج قسمتي سنجيده شدند که عبارت‌اند از: الف) مقياس تاثير ايده (1.شخص 2.خانواده 3.شهر 4.کشور 5.جهان)
ب) زمينه ايده (1.تکنولوژي و مهندسي 2.سلامت و بهداشت 3.علوم طبيعي و رياضي 4.معارف و علوم انساني 5.هنر)
ج) انجام‌پذيري (1.بديهي 2.آسان 3.متوسط 4.سخت 5.غيرممکن)
د) پردازش ايده (1.مشاهده صرف مشکل 2.بيان مبهم 3.بيان شفاف 4. استفاده از شماتيک براي انتقال پيغام 5. مطالعه و تحقيق ابتدايي).
در مورد معيار مشاهده مشکل، توزيع نسبتا متناسبي بين مشاهدات انجام‌شده در مورد مشکلات شخصي تا مشکلات عمومي وجود دارد. حال آن‌که بيشتر دانش‌آموزان تمايل به مشاهده مشکلات عمومي‌تر را از خود نشان داده‌اند. همان‌طور که در معيار زمينه ايده نشان داده شده است، زمينه مهندسي (48 درصد) و بعد از آن زمينه علوم انساني (28 درصد) بيشترين و زمينه‌هاي هنر و پزشکي-بهداشت- سلامت با 3 و 7 درصد کمترين زمينه ايده‌ها را به خود اختصاص داده‌اند. در مورد معيار انجام‌پذيري، 48 درصد دانش‌آموزان ايده‌هاي آسان و 32 درصد آن‌ها ايده‌هاي متوسط (پيچيده‌تر از منظر اجرا) را ارائه کرده‌اند. ايده‌هاي بديهي و غيرممکن تنها 3 درصد تمام ايده‌ها را شامل شده‌اند. درنهايت و در معيار پردازش ايده 72 درصد شرکت‌کنندگان توانسته بودند ايده‌هاي خود را شفاف بيان کنند.
همان‌طور که بيان شد، يکي از فرصت‌هايي که مدارس فصلي خلاقيت و ايده‌پردازي در اختيار برنامه‌ريزان آموزشي مي‌گذارد، رصد ميزان توجه دانش‌آموزان به موضوعات گوناگون است که طبيعتا امکان برنامه‌ريزي و پوشش نقصان‌هاي موجود را فراهم مي‌آورد. براي مثال با توجه به جدول 1، آمار کم ايده‌هاي مطرح‌شده در زمينه پزشکي-بهداشت-سلامت يکي از نکات قابل توجه است که نيازمند برنامه‌ريزي براي پوشش در برنامه‌هاي آتي است.
چشم انداز
به‌طور خلاصه از نکات قابل توجه و نتايج قابل انتظار اين طرح مي‌توان به نکات زير اشاره کرد:
تحت پوشش قرار گرفتن سالانه نزديک به 1000 دانش‌آموز در قالب اين طرح در استان
طراحي سيستم مشاوره‌هاي تخصصي (تحت عنوان دوست علمي) براي دانش‌آموزان در حوزه استعدادهاي ايشان
آشنايي عملي دانش‌آموزان با مهارت‌هاي پايه‌اي و تاثيرگذار در همه مراتب زندگي فردي و اجتماعي
حضور افراد موفق و مستعد در شهرستان‌هاي استان و حرکت به سمت عدالت آموزشي و تمرکززدايي از فعاليت‌ها در مرکز استان
آشنايي دانش‌آموزان با افراد موفق و الگوسازي از اين افراد براي دانش‌آموزان
ترويج ارزش‌هايي مانند کتاب‌خواني، کارگروهي، تفکر، دانش‌اندوزي و... ميان دانش‌آموزان
ايجاد گروه‌هاي مدرسين از ميان نخبگان و استعدادهاي برتر در جهت تاثيرگذاري اين افراد در جامعه و تحقق واقعي حديث شريف مولا علي(ع) که فرمودند: «زکاه العلم نشره.»
نويسندگان اين مقاله معتقدند با توجه به پتانسيل مدارس فصلي خلاقيت و ايده‌پردازي در ايجاد فضايي دوستانه براي تفکر و بروز خلاقيت، درگير شدن دانش‌آموزان در يک فرايند حداقل يک ساله و آشنايي با طيفي از مهارت‌هاي ضروري براي زندگي مسئولانه و ممتاز، آشنايي دانش‌آموزان با استعدادهاي برتر هر استان و برعکس در جهت ايجاد زمينه تاثيرگذاري مستعدان در جامعه، اين طرح ظرفيت آن را دارد که به‌عنوان طرحي ملي براي شکوفايي هرچه بيشتر استعداد دانش‌آموزان و ايجاد فضايي حمايتي براي اين گروه بهره جست.
منبع: ماهنامه سرآمد/ شماره بیست و هفتم
∎