14 شهريور‌؛ به ياد ابوريحان بيروني

دانشمند همه چيزدان

ابوريحان محمد بن احمد بيروني در 14 شهريور 352 خورشيدي در خوارزم که در قلمرو سامانيان بود به دنيا آمد. وي را بزرگ‌ترين دانشمندِ مسلمان و يکي از بزرگ‌ترين دانشمندانِ ايراني در همه‌ اعصار مي‌دانند. زادگاه او که در آن زمان روستاي کوچکي بود، «بيرون» نام داشت. مرگش در غزنه در اوان انقلاب سلجوقيان و پادشاهي مسعود بن محمود غزنوي بوده‌است و برخي درگذشتِ او را در 22 آذر 427 خورشيدي (27 جمادي‌الثاني 440 قمري برابر 13 دسامبر 1048 ميلادي) مي‌دانند. بيروني دقّت و اصابت نظر خويش را مديون مطالعات فلسفي بود، امّا او در فلسفه پيرو روش متعارف عهد خويش يعني آن روش که به وسيله کندي و فارابي و نظاير آنان تحکيم و تدوين شده بود ،نبود؛ بلکه به باورهاي ويژه و روش جداگانه و ايرادات خود بر ارسطو ممتاز است. وي همچنين از آثار فلسفي هندوان کتاب‌هايي همچون «شامل» را به عربي ترجمه کرد. دانشنامه علوم چاپ مسکو، ابوريحان را دانشمند همه قرون و اعصار خوانده‌است. در بسياري از کشورها نام بيروني را بر دانشگاه‌ها، دانشکده‌ها و تالار کتابخانه‌ها نهاده و لقب «استاد جاويد» به او داده‌اند. نوشته‌هايي از بيروني در دست است که به وضوح در آن‌ها از گردشِ زمين به دورِ خودش نام برده مي‌شود. همچنين بيروني در کتاب «الاسطرلاب» روشي براي محاسبه شعاع زمين ارائه مي‌کند (بوسيله افتِ افق وقتي از ارتفاعات به افق نگاه مي‌کنيم). بعدها در کتابِ «قانون مسعودي» ابوريحان عملي کردن اين روش توسط خود را گزارش مي‌دهد. اندازه گيريِ او يک درجه سطح زمين را 58 ميل بدست آورده‌است که با توجه به اينکه هر ميل عربي 1973?3 متر است، شعاعِ زمين 6560 کيلومتر (بر حسبِ واحدهايِ امروزي) به دست مي‌آيد که تا حدِ خوبي به مقدارِ صحيحِ آن نزديک است.

وي اپيکتوگرام يعني چگال سنج (وسيله اي براي سنجش وزن مخصوص در فيزيک) را اختراع کرد که با آن وزن مخصوص چيزها تعيين مي‌شود. يروني که بر زبان‌هاي يوناني، هندي و عربي هم چيره بود، کتب و رسالات بسيار که شمار آنها را بيش از 146 گزارش کرده‌اند نوشت که جمع سطور آنها بالغ بر 13 هزار است. او خود در رساله‌اي که در بيان مولفات محمدبن زکرياي رازي در 427 ق به عمر 65 سالگي خود نوشت و در آن تأليفات خود را نيز تا همين سال شرح داد، تعداد کتاب‌هايش را تا آن موقع يکصد و سيزده نسخه شمرده است.

مهم‌ترين آثار او التنجيم در رياضيات و نجوم، آثار الباقيه در تاريخ و جغرافيا، قانون مسعودي که نوعي دانشنامه‌ است و کتاب تحقيق ماللهند مي باشد. بيروني کتاب دانشنامه خود را به نام سلطان مسعود غزنوي حاکم وقت کرد، ولي هديه او را که سه بار شتر سکه نقره بود نپذيرفت و به او نوشت که کتاب را به خاطر خدمت به دانش و گسترش آن نوشته‌است، نه پول. بيروني، هم‌دوره بوعلي سينا بود که در اصفهان مي‌نشست و با هم مکاتبه و تبادل نظر فکري داشتند.بيروني در جريان لشکرکشي‌هاي محمود غزنوي به هند، امکان يافت که به اين سرزمين برود، زبان هندي فراگيرد و درباره اوضاع هند پژوهش کند که فرآورده اين پژوهش، کتاب «هندشناسي» اوست.از ديگر آثار وي مي‌توان به کتاب الصيدنه في الطب اشاره کرد که کتابي است درباره گياهان دارويي و با تصحيح دکتر عباس زرياب خويي منتشر شده‌است.