صاحب‌خبر - حدود 1042 سال پیش، زمانی که تمدن اسلامی در اوج شکوفایی قرار داشت و از شرق تا غرب عالم را زیر چتر علمی و معنوی خود قرار داده بود، در حومه شهر کاث، در نزدیکی خوارزم، ابوریحان، محمد بن احمد بیرونی، در خانواده ای مسلمان و ایرانی دیده به جهان گشود. سال های زندگی بیرونی، همزمان با نهضت علمی بزرگی در جهان اسلام بود؛ نهضتی که در خلال آن، دستاوردهای علمی مسلمانان، نسبت به قرون گذشته، رشد عجیب و باورنکردنی پیدا کرد و در سایه سار این تعالی، هوش ایرانی نیز به منصه ظهور رسید. باورهای مذهبی «بیرونی » ابوریحان 25 سال نخست زندگی را در خوارزم گذراند و با هوش شگرف خویش بر بسیاری از علوم زمانه مسلط شد. این دوره مقارن با حکومت آل مأمون در منطقه خوارزم است که طی آن حوزه علمی خوارزم، به دانشگاهی مسلم تبدیل شد. بیرونی در خاندانی متولد شد که ظاهرا گرایش های قوی شیعی داشتند. اگرچه او بر اساس سنت تقیه می کوشید از اظهار این گرایش خودداری کند و تعصبات حاکمان را برانگیخته نکند، اما عبارات و تعبیرات او به ویژه در کتاب «آثار الباقیه عن القرون الخالیه»، که درباره تاریخ نگاشته شده، بیانگر ارادت عمیق او به حضرت امام علی(ع) و اهل بیت پیامبر اکرم(ص) است. او به ویژه در بررسی و نقل واقعه غدیر و قیام عاشورا تمایلات خود را آشکار کرد که این امر سبب واکنش بسیاری از متعصبان شد. آغاز تبعید 12 ساله با شروع توسعه طلبی غزنویان به سرکردگی محمود غزنوی، وی برای عظمت بخشیدن به دربار خویش در غزنین، حاکمان مناطق همجوار را که در نهایت ضعف به سر می بردند، واداشت تا دانشمندان و علمای مناطق خود را به سوی غزنین بفرستند، اما بسیاری از این دانشمندان، به سبب تعصبات تند محمود، تمایلی به حضور در دربار غزنوی نداشتند. بر همین اساس، دانشمندانی نظیر بوعلی سینا و ابوسهل مسیحی، از چنگ او گریختند، اما بیرونی و تعدادی دیگر از دانشمندان آن عصر، نظیر ابونصر عراقی(ریاضیدان) و ابوالخیر خمار (پزشک)، به چنگ عوامل محمود گرفتار و به غزنین فرستاده شدند؛ سفری اجباری که برای برخی از آنها، نظیر ابونصر عراقی، پایانی غم انگیز داشت. از آن رو که وی را به سبب اعتقادات مذهبی و نحله فکری اش در غزنین به دار آویختند. این تعصبات خشک، بیرونی را نیز گرفتار کرده بود؛ او را در غزنین به عنوان ستاره شناس می شناختند و گاه و بیگاه به واسطه عقایدش آزار می دادند، اما بیرونی به دلیل تقیه ای که در پیش گرفته بود، در خلال بیش از دوازده سال حضورش در دربار غزنوی، با مشکلات جدی روبه رو نشد. با این حال به نوشته دایرة المعارف بزرگ اسلامی، در خلال سال های حیات محمود غزنوی، هیچ دلیلی مبنی بر حمایت یا توجه رسمی به بیرونی در دست نیست. با مرگ محمود و تغییر نسبی سیاست جانشینانش، بیرونی به عنوان دانشمندی برجسته مطرح شد. او که تلاش علمی خویش را در دوران محمود آغاز کرده و آثاری جاودان پدید آورده بود، در این دوره به نگاشتن آثار علمی دقیق پرداخت و به کشف های علمی بسیاری نائل آمد. او تا پایان عمر خویش توانست بیش از 180 مقاله و کتاب تألیف کند. بسیاری از دانشمندان غربی، وی را به واسطه نبوغ و دانش سرشارش، دانشمندی متعلق به تمام قرون و اعصار دانسته اند. ابوریحان، پس از عمری مطالعه و تحصیل علم در آذرماه سال 427، در شهر خوارزم درگذشت، هرچند بسیاری برآنند که تاریخ صحیح تولد و وفات وی نامعلوم است. ابعاد علمی شخصیت «بیرونی » از میان 180 اثر شناخته شده بیرونی، دست کم 115 اثر وی مبتنی بر مطالعات مرتبط با ریاضیات و ستاره شناسی است، که متاسفانه فقط 28 اثر از وی در این حوزه به دست ما رسیده است. بیرونی یکی از اولین افرادی است که موضوع حرکت وضعی زمین را مطرح کرد. او 500 سال پیش از کوپرنیک و 600 سال قبل از گالیله به چنین باوری دست یافته بود و در کتاب هایش به ارائه دلیل در این زمینه پرداخته است. بسیاری بر این باورند که آثار او تاثیر مستقیم و انکارناپذیری بر نظریات کوپرنیک داشت. بیرونی در کتابی به نام «ابطال البهتان بایراد البرهان» به نقد نظریه بطلمیوس درباره ستاره شناسی پرداخت و سال ها قبل از دانشمندان اروپایی با نقد این نظریات، آنها را فاقد ارزش علمی دانست. او ریاضیات را به عنوان یک علم کاربردی مورد توجه قرار داد و کمتر از آن به مثابه یک علم محض استفاده کرد. او علاوه بر استفاده از ریاضی در حوزه ستاره شناسی و به ویژه در باب آغازین کتاب «التفهیم لاوائل الصناعة التنجیم»، که ظاهرا تنها کتابی از اوست که به زبان فارسی به دست ما رسیده است، در مقاله ای با عنوان «فی النسبت التی بین الفلزات و الجواهر فی الحجم» هنر خویش را در استفاده از ریاضیات در علم کانی شناسی و فیزیک اجسام، نشان داده است. اهتمام به علوم تجربی بیرونی را بنیانگذار علم مساحی و نقشه برداری نوین دانسته اند. او توانست با بهره گیری از علم ریاضی، روش های بدیعی را در علم جغرافیا و مساحی به وجود آورد. کتاب سترگ «تهدید النهایات الاماکن لتصحیح مسافات المساکن»، که ظاهرا نسخه اصلی آن در کتابخانه فاتح استانبول نگهداری می شود، اثری بی نظیر در مساحی و اندازه گیری ابعاد سرزمینی است. بیرونی توانست با تسلط اعجاب آورش بر علم مثلثات، روش مناسبی را برای تعیین قبله بیابد و شعاع کره زمین را با اختلاف کمی اندازه گیری کند. توجه او به علوم تجربی سبب شده بود تا او در علم کانی شناسی و زمین شناسی نیز به نظرات نوینی دست یابد، یکی از این نظرات، دیدگاه او درباره سنگواره هاست که با جمع آوری نظریه های پیشینیان و افزودن دانسته های خویش به آنها، به آن دست یافت. او در حوزه کانی شناسی کتاب «الجماهر فی المعرفة الجواهر» را به رشته تحریر درآورده است. بیرونی علاوه بر این ها در داروشناسی نیز مطالعات گسترده ای داشت و کتاب «الاصیدنه» را در همین حوزه نوشت. تتبع در علوم انسانی بیرونی در حوزه علوم انسانی، نظیر تاریخ، فلسفه و زبان شناسی نیز عالمی برجسته به شمار می آید. حمله محمود غزنوی به هند، اسباب مسافرتی را برای او فراهم کرد که حاصل آن کتاب عظیم و پرمحتوای «ماللهند» است. او در همین سفر زبان سانسکریت را به کمال فرا گرفت و به ترجمه آثار علمی و فلسفی هندوستان پرداخت. نگاشته های او به عنوان یک دانشمند تیزبین ایرانی، یکی از معدود آثاری است که هندی ها می توانند با مراجعه به آن به خوبی از گذشته سرزمین خویش آگاه شوند.∎​