اولین چاپخانه ایران در شهر تبریز تأسیس شد. عباس‌میرزا نایب‌السلطنه، میرزا زین‌العابدین تبریزی را مأمور فراگیری فن چاپ و راه‌انداختن نخستین چاپخانه در تبریز کرد. میرزا زین‌العابدین در سال ۱۲۳۳ قمری ابزارآلات چاپ حروفی را به تبریز آورد و تحت حمایت عباس‌میرزا که در آن زمان حکمران آذربایجان بود، مطبعه کوچکی را تأسیس کرد.
از آن زمان تا به امروز صنعت چاپ در ایران و دنیا با فراز و فرودهای زیادی از منظر فناوری و تأثیر همراه بوده، به‌طوری که زندگی همه ما با این صنعت آمیخته شده است. برای چند لحظه به دنیای بدون چاپ فکر کنید. تصور کنید که محصولی عکس نداشته و بخواهد معرفی شود. اگر چاپ نباشد هیچ کارت شناسایی برای معرفی هویت ما وجود ندارد، خبری از اسکناس‌های رنگارنگ نیست و کتاب و مجله‌ای چاپ نخواهد شد و اگر صفحات وب را چاپ نوین بدانیم دیگر اینترنت معنا ندارد.
به مناسب روز 11 شهريور روز ملي صنعت چاپ که از سال 1382 در تقویم ایرانیان ثبت شد با محمودرضا برازش، مدیرکل دفتر امور چاپ وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، گفت‌وگویی انجام دادیم و مسایل، مشکلات و پیشرفت‌های این صنعت را از نظر گذراندیم.
این گفت‌وگو را بخوانید.
صنعت چاپ ایران در مقایسه با کشورهای منطقه در چه وضعیتی به سر می‌برد؟
به‌طور کلی امکانات چاپی همه کشورهای منطقه به جز موارد خاص در یک سطح است. کشور ما در اغلب ماشین‌آلات و تجهیزات تولیدکننده نیست زیرا بخش عمده‌ای از صنایع چاپ ما وارداتی است. اگر صنعت چاپ را بخش‌بندی کنیم، 15 درصد این صنعت به 2 مقوله چاپ کتاب و نشریات وابسته است که با توجه به اینکه مخاطب به خواندن رسانه مکتوب و کتاب مکتوب بی‌میل شده و علاقه‌مند به رسانه‌های مجازی و کتاب‌های الکترونیک شده، با اینکه امکانات چاپی خوبی هم در اختیار داریم، اما نیازی به ارتقای ماشین‌آلات و تجهیزات از نظر کمّی نیست و در این بخش حتی مازاد هم وجود دارد. چون زمانی در کشور 180 میلیون جلد کتاب درسی تولید می‌شد که این رقم الان به 120 میلیون کاهش پیدا کرده است. اما صنعت چاپ ایران در بخش مصارف جدید و مخصوصاً بسته‌بندی مواد غذایی باید با فناوری روز دنیا پیش برود و در این مورد به‌شدت ضعف دارد.
در حال حاضر صنعت چاپ با تنوع بسیاری همراه شده است. مثلاً بسته‌بندی صنایع غذایی که گفته شد و یا چاپ کارت‌های هویتی و امنیتی مثل کارت‌های پول، کارت سوخت و... که آماده‌سازی همه اینها به فناوری روز نیاز دارد که بخشی از این تکنولوژی به کشور آمده ولی بیشتر وارداتی است.
در هیچ بخش به لحاظ امکانات سخت‌افزاری به خودکفایی نرسیده‌ایم؟
نه، چون ما هیچ وقت تولیدکننده ماشین‌آلات چاپ نبوده‌ایم و البته نیازی نیست بعضی از این ماشین‌آلات هم مثل افست در کشور ساخته شوند. ولی در بعضی اقلام چاپی کوچک که پرکاربرد شده مخصوصاً چاپ‌های دیجیتال که حجم کوچکی دارند و مصارف آن زیاد است، مثل چاپ فلکسو وهلیوگراور و لیبل می‌توان خودکفا شد. اما بخشی که ایران امکانات خودکفایی آن را به راحتی دارد، بخش تأمین مواد اولیه‌ای مثل رنگِ روی کاغذ و حلّال‌ها است.
در شرایط فعلی حتی لفاف، رنگ و حلّال را هم به کشور وارد می‌کنیم. در حالی که ما می‌توانیم به راحتی آنها را تولید کنیم و در این عرصه پیشرو باشیم. چون لفاف‌ها، رنگ‌ها و حلّال‌ها فرآورده‌های پایین‌دستی نفت، گاز و صنایع پتروشیمی هستند و چون ما همه این مواد خام را در اختیار داریم، می‌توانیم این فرآورده‌ها را هم تولید کنیم. اما متأسفانه نفت خام با قیمت ارزان از ما خریداری می‌شود و طی فرآیند تولید، این محصولات خیلی گران‌تر از حد معمول به ما فروخته می‌شود. این مزیت ماست که می‌توانیم نفت را فرآوری کنیم، لفاف را خودمان چاپ کنیم و محصولاتمان را داخل آن بگذاریم. اگر ما به این بخش از خودکفایی برسیم، اتفاق‌های خوبی نظیر اشتغالزایی رخ خواهد داد. ما چون با کمبود منابع آبی مواجه هستیم ممکن است در بخش تولید کاغذ نتوانیم به خودکفایی برسیم اما در عرصه تولید لفاف و حلال می‌توانیم پیشتاز باشیم. متأسفانه هنوز این اتفاق نیفتاده و ما از ترکیه لفاف وارد می‌کنیم.
چرا تا به حال برای رسیدن به این خودکفایی تلاشی نشده است؟
این را باید از دیگر مسؤولان پرسید چون این مسأله در حیطه وزارت فرهنگ و ارشاد نیست. در حالی که اقتصاد مقاومتی مورد نظر رهبر معظم انقلاب بر این مسایل تأکید دارد. ضمناً باید بدانیم که تلاش برای خودکفایی در این بخش به پول نفت نیاز ندارد بلکه ما می‌توانیم از خود نفت در صنعت چاپ استفاده کنیم. فقط باید به دنبال بروز شدن باشیم. الان سؤال اصلی این است که آیا ما باید نفت بفروشیم و مواد مصرفی بگیریم یا نفت بفروشیم و باعث ارتقای توسعه صنعتی کشور شویم؟
چندین دهه است که این، مسأله ماست. کشورهای غربی دوست دارند به قیمت ارزان مواد مصرفی را از ما بخرند و محصولات نهایی را با قیمت گران به ما بدهند که این اتفاق تقریباً رخ داده و چالش بین ما و آنها همین است.
مشکلات چاپخانه‌های ما از نظر تأمین کاغذ و سرمایه چیست؟
ما در 3 سال گذشته نوسانهای نابجا در خصوص قیمت کاغذ نداشته‌ایم چون قیمت کاغذ در دنیا هم ثابت بوده پس نوسان ارزی هم بر قیمت آن تأثیر نگذاشته است. اما صنعت چاپ از مسأله‌ای به نام «رکود» رنج می‌برد که دامن همه صنایع را در ایران گرفته است. چاپخانه‌ها از نظر اقتصادی مثل صنایع دیگر وضعشان خوب نیست. اما بنا بر آنچه گفته شد، به دلیل افت چاپ کتاب‌های درسی تولید چاپخانه‌ها در این بخش محدود شده است. نکته اصلی اینجاست که در سال گذشته هم‌وزن تمام کتاب‌های درسی و غیردرسی، محصول چاپی به کشور وارد شده است. اگر میزان مصرف کتاب به‌طور متوسط 100 هزار تن باشد، سال گذشته بیش از 120 هزار تن محصول چاپی به کشور وارد شده است.
این مسأله نشان‌دهنده این است که در طی همه این سال‌ها برای صنعت چاپ نیازسنجی و آینده‌نگریِ لازم انجام نشده است؟
بله، ما نتوانستیم پیش‌بینی کنیم که در طول زمان مردم به چاپ کتاب و نشریات بی‌نیاز می‌شوند چون از فضای رسانه‌های مجازی و کتاب‌های الکترونیک استفاده می‌کنند. ما در بسیاری از مصارف واردکننده شدیم چون در گذشت زمان تقریباً همه صنایع و بخش‌های خدماتی به صنعت چاپ وابسته شدند؛ از تیوپ خمیر دندان گرفته تا چاپ‌های روی بسته‌بندی مواد غذایی و تا لیبل روی میوه‌ها همه به صنعت چاپ وابسته‌اند و ما در همه این بخش‌ها واردکننده و وابسته هستیم. البته امیدواریم با توجه به اقداماتی که انجام شده، در سال آینده در چاپ لیبل به خودکفایی برسیم.
در حال حاضر چه کشورهایی در منطقه در صنعت چاپ از ما پیشروتر هستند؟
در منطقه کشورهای پیشروی علمی دنیا قرار ندارند. ولی ما در جایگاه پنجم یا ششم خاورمیانه قرار داریم. نصف اقتصاد چاپ خاورمیانه در اختیار ترکیه است. ما از پاکستان و امارات هم محصول چاپی وارد می‌کنیم. از عربستان هم وارد می‌کردیم که این تعامل از بین رفت. با رژیم صهیونیستی ارتباط نداریم اما تکنولوژی صنعت چاپ آنها از ما پیشروتر است. به‌طور کلی جایگاه چاپ ما جایگاه خوبی نیست اما صادرات هم داریم ولی کفه ترازو به نفع واردات است و واردات بیشتر است.
آینده صنعت چاپ را چگونه می‌بینید؟
هر روز با تغییر روش و سبک زندگی، نیاز انسان‌ها به صنعت چاپ بیشتر می‌شود. در حال حاضر که همه مواد غذایی بسته‌بندی می‌شود، نیاز به صنعت چاپ بیشتر از گذشته هم احساس می‌شود و تأثیر این صنعت را بیشتر نشان می‌دهد. توسعه بسیاری از کشورها در بخش‌های مختلف غذایی و بهداشتی ارتباط تنگاتنگی با صنعت چاپ دارد. خیلی از کشورها متوجه چنین نیازی شده‌اند و روز‌به‌روز در حال بروز کردن صنعت چاپشان هستند. اگر کشور ما هم می‌خواهد طبق اهداف چشم‌انداز 20 ساله کشور حرکت کند، باید به صنعت چاپ توجه جدی نماید.
اتفاقی که به زودی رخ می‌دهد این است که طبق قوانین و مصوبات جدید و در آینده‌ای نزدیک، بخش صنعتی صنعت چاپ به وزارت صنعت، معدن و تجارت نزدیک خواهد شد. اگر چاپ را به 2 بخش ماشین‌آلات و محتوا تقسیم کنیم، بخش ماشین آلات و مباحث فنی به عهده وزارت صنایع گذاشته می‌شود. در حال حاضر و با قوانین موجود، تسهیلاتی که به واحدهای کوچک صنعت داده می‌شود، به چاپخانه‌ها تعلق نمی‌گیرد و یا اگر هم بگیرد، بسیار اندک و ناچیز است. اما با تغییر قوانین و مصوبات، وزارت صنایع و معادن در این بخش بیشتر سهیم خواهد شد چون بخش فنی چاپ هر روز گسترده‌تر و پیچیده‌تر می‌شود.