صاحبخبر - گروه ایرانشهر-فاطمه امین الرعایا: استان فارس، 30 کیلومتری جنوب شهرستان فیروزآباد به عسلویه بنایی نیمه ویران در خاک به جا مانده است. می گویند قدمت آتشکده چهارطاقی کنارسیاه به 1700 سال پیش در دوره ساسانی میرسد، بنایی که امروز انبار علوفه کشاورزان است.
چهارطاقیها یکی از مهمترین عناصر در شکلگیری معماری ایرانی اسلامی امروز ماست، عمارتی با زمینه چهارگوش و پوشش گنبدی که از چهار پایه و یک طاق گنبدی بر روی آن تشکیل شده است. ساخت چهارطاقیها از دوره اشکانی شروع شده اما در دوران ساسانی به اوج خود میرسد. علی اسدی، عضو شورای فنی و راهبردی پایگاه تخت جمشید درباره اهمیت چهارطاقیها در معماری ایرانی به «ابتکار» گفت: چهارطاقیها اساس معماری دوره ساسانی هستند و معماری چهارطاقی بنای اولیه معماری ایرانی اسلامی امروز ما است. اولین چهارطاقی در داخل شهر اردشیر خوره در دوره ساسانی در دشت فیروز آباد شکل گرفته است. معماران ساسانی با ایجاد 4طاق هلالی شکل در یک چهارضلعی توانستند برای نخستین بار از گنبد در معماری ایرانی استفاده کنند. در این نوع بنا 4 سهکنج قرار دارد که گنبد روی این چهارطاقیها قرار میگیرد. البته این گونه نبوده که عمارت چهارطاقی فقط محدود به همین بناهای باقی مانده فعلی باشد، در کنار هر کدام از این طاقها اتاقهایی وجود داشته و در واقع این طاقها اصلا در معماری بناها دیده نمی شدند. ساخت گنبد که جایگاه ویژهای در معماری اسلامی دارد از دوره ساسانی و برگرفته از چهارطاقی هاست. قسمت وسط کاخ اردشیر یک چهارطاقی بوده، اساس قلعه چهل دختر هم چهارطاقی است.
او درباره نقش چهارطاقی در معماری اسلامی افزود: در دوره اسلامی به جز چند مورد که مساجد ستوندار هستند، باقی آنها با استفاده از پلان چهارطاقی شکل گرفته است. خیلی از مساجد ما چهارطاقیهایی هستند که به نحوی به مسجد تبدیل شدهاند، به این صورت که قبله را مشخص میکردند و محراب را در آن قسمت قرار میدادند. در ساخت گنبدها هم سعی در این بود که گنبد روی محراب بنا شود. به طور کلی مساجد چهارطاقی دوره اسلامی شکل تکامل یافته آتشکدههای چهارطاقی هستند.
چهارطاقی، از مذهب تا نجوم
چهارطاقیها در دوره ساسانی بیشتر به عنوان مکان مذهبی و آتشکده استفاده میشدند البته صحبتهایی در مورد کارکردهای غیر مذهبی این بناها، مثل کارکرد نجومی مطرح شده است اما هیچ وقت اثبات نشدهاند. موضوعی که علی اسدی، عضو شورای فنی و راهبردی پایگاه تخت جمشید بر آن تاکید میکند. او کارکردهای غیر مذهبی چهارطاقی را اثبات نشده دانست و گفت: شکل اصلی بناهای اطراف چهارطاقی پیچیدهتر از چیزی است که امروز از آن به جا مانده است، قسمتهای باقی مانده به دلیل ساخت محکمتر و جرزهای محکمتر بنای مرکزی یا همان چهارطاقی است. چهارطاقی بخش مرکزی بوده و اتاقها پیرامون آن شکل میگرفتند. در فضای اصلی چهارطاقی آتش روشن میشده و بعضیها به اشتباه فکر میکنند این آتش از بیرون ساختمان پیدا بوده است، اما این موضوع صحت ندارد.
800 میلیون تومان برای مرمت
این مدرس دانشگاه عدم رسیدگی به این بناها را مایه تاسف دانست و افزود: چهارطاقی به عنوان نخستین نمونه گنبد در معماری ایرانی اسلامی شناخته شده است. شاید نگاه برخی برای حفظ و مرمت این بناها متفاوت باشد، شاید به علت پراکندگی و دور افتادگیشان به آنها رسیدگی نمیشود در هر صورت نکته مهم این است که بیشتر این آثار باستانی مرمت نمیشوند و در معرض تخریب قرار دارند. باید توجه داشته باشیم که این چهارطاقیها بخشی از تاریخ ما هستند و با بیتوجهی به حفظ آنها ریشههای تاریخ معماریمان را از دست میدهیم. متاسفاته بعضی نگاهها متعصبانه، غیرعاقلانه و نادرست هستند.
این عضو شواری فنی و راهبردی پایگاه تخت جمشید درباره هزینه احتمالی برای مرمت و بازسازی چهارطاقی گفت: اگر درست و در جای مناسب هزینه شود شاید با مبلغی در حدود 700 تا 800 میلیون تومان بشود تمام چهارطاقیهای استان فارس را مرمت کرد، چون بیشتر آنها در مسیرهای گردشگری هستند خیلی زود این هزینهها جبران میشوند.
دشت فیروزآباد در آستانه ثبت جهانی، آثار در معرض تخریب
اسدی درباره آثار مهم دشت فیروزآباد و وضعیت آنها گفت: دشت فیروزآباد، دشتی حاصلخیز است و آثار مهمی مربوط به دوره ساسانی در این دشت قراردارد که پرونده آنها هم در جریان ثبت جهانی است اما به دلیل کشاورزی در این دشت، هم خود آثار و هم پرونده ثبت جهانی در معرض خطر هستند. متاسفانه کاوشهای غیرمجاز زیاد شده، باید جلوی آنها گرفته شود و از طرفی باید به حفاظت آثار بیشتر توجه شود و همینطور به مردم در مورد اهمیت این بناها آگاهی داده شود، شاید جلوی این تخریب گرفته شود. او در خصوص لزوم ثبت ملی بناهای باستانی گفت: ثبت ملی شاید پروسه زیاد سختی نباشد اما از نظر قانونی و حقوقی بسیار مهم است.
آتشکده چهارطاقی انبار می شود
آتشکده چهارطاقی کنار سیاه بنایی متعلق به دوره ساسانی در استان فارس در دشت فیروزآباد است که در سال 1380 ثبت ملی شده اما طبق گزارشی که گردشگران به «ابتکار» ارائه کردهاند در حال حاضر نه تنها رسیدگی به آن صورت نمیگیرد بلکه کشاورزان از آن به عنوان انبار علوفه استفاده میکنند. رضا مرادی غیاثآبادی، پژوهشگر تاریخی با اشاره به آتشکده نبودن کنار سیاه درباره انبار علوفه شدن این بنا به «ابتکار» گفت: چه اشکالی دارد که انبار علوفه باشد؟ حالا ثبت ملی هم شده باشد، فقط یک ساختمان است، حالا جای فرهنگی باشد، مگر جای فرهنگی با حیوانات تعارضی دارد؟ ساختمانی است که در بیابان افتاده حالا یک کشاورزی مقداری علوفه اش را آنجا گذاشته باشد، چه اتفاقی می افتد؟ همه آثار باستانی ما در حال از بین رفتن هستند، دروغ و تقلب و تحریف در آثار باستانی و میراث فرهنگی ما بسیار است، حالا یک عده میگویند این چهارطاقی انبار علوفه شده، خب شده باشد. چه اشکالی دارد؟ در چندسال اخیر تمام کتیبههای اورارتویی در آذربایجان از بین رفتهاند، کسی کاری به آنها ندارند. میگویند فلان هتل در فلانجا ساخته شده است باید تخریب شود، عدهای هم میگویند که این هتل رود را آلوده می کند، کاری کردند که در مملکت ما کسی جرات کار سازنده ندارد، هیچ حرکتی نمیتواند بکند. کشاورزی مقداری از علوفهاش را در چهارطاقی انبار کرده است، چه اشکالی دارد؟ جایی دیدم نوشتند گوسفندان از جلوی زیگورات چغازنبیل رد میشوند، خب بشوند، ضرری به کسی نمیرساند، ضرر را گردشگرهای شهرنشینی میرسانند که در همان چهارطاقی یادگاری مینویسند، قلیان میکشند، آتشسوزی راه میاندازند و زباله میریزند، اینها مزاحم و ویرانگر هستند، نه آن کشاورز محلی که گوسفند یا علوفه آنجا نگه دارد.
او با تاکید بر آتشکده نبودن چهارطاقیها افزود: توجه داشته باشید این بناها چهارطاقی هستند نه آتشکده. من و افراد دیگر از وضعیت خورشید از داخل این چهارطاقیها عکس گرفتیم و منتشر کردیم. چهارطاقیها جنبه مذهبی ندارند ولی جنبه نجومیشان قابل دیدن و عکاسی است.
تخریب، سرنوشت مشترک بناهای تاریخی
چهارطاقیها به عنوان عنصری در معماری ایرانی اسلامی در کاخها، بناهای کوشک، آرامگاهها یا آتشکدهها استفاده میشده است. کاظم ملازاده مدرس دانشگاه در این خصوص به «ابتکار» گفت: هسته مرکزی بسیاری از کاخها و آتشکدههای ساسانی و هسته مرکزی بسیاری از بناهای آرامگاهی و مساجد دوره اسلامی چهارطــاقی است بنابرایـن اهمیت بسیاری دارد، بقیه ساختمان پیرامون این بنای اصلی گسترش پیدا میکندپس چهارطاقی نقش محوری دارد.
او درباره اهمیت کنار سیاه گفت: این بنا هم مثل هر بنای میراث فرهنگی اهمیت خاص خودش را دارد. به تنهایی نمیتوان گفت این بنا اهمیت دارد و بقیه بیاهمیت هستند. تمام بناهای تاریخ ایران دارای اهمیت زیادی است.
ملازاده درباره بیتوجهی و عدم رسیدگی به کنار سیاه افزود: متاسفانه بسیاری از بناها و محوطههای باستانی ما دچار همین سرنوشت شده اند؛ یا تخریب شدهاند یا استفاده دیگری از آنها میشود و این رویه تبدیل به امری طبیعی شده است. بنابراین فقط برای کنار سیاه چنین اتفاقی نیافتاده است، برخی بناها وضعیت بسیار بدتری از کنار سیاه دارند، بودجه و نیروی اندک میراث فرهنگی و تعداد بسیار محوطهها و بناهای باستانی باعث شده بیتوجهی و تخریببناهای تاریخی تبدیل به امری عادی شده باشد.
غلو میکنند
اما علیرضا عسکری چاوردی ، کارشناس باستانشناسی وضعیت کنارسیاه را غلو شده دانست و به «ابتکار» گفت: قاعدتا این انبار علوفه به این شکلی که میگویند نیست، وقتی در محل موضوع را بررسی کنیم میبینیم موضوع به این شکل نبوده است. موضوع خیلی متفاوت است، قضاوت برخی از افراد غیر کارشناسی است، باید بررسی شود علوفه انبار شده چه نوعی است، چه آسیبی وارد میکند. در منطقه کنار سیاه چهارطاقیهای زیادی وجود دارد. مسائل مختلفی در رابطه با کنار سیاه حائز اهمیت هستند. مردم در ارتباط با آثار تاریخی کشور مثل زندگی سنتی گذشته برخورد میکنند و این بناها هم به حیات خود ادامه میدهند. البته ممکن است بخش سازههای الحاقی یا سازههای جدید کنار سیاه برای انبار علوفه مورد استفاده قرار گرفته باشد. مردم چون نمیتوانند دورههای گاهنگاری و دورههای تاریخی بنا را تشخیص بدهند چنین اتفاقی میافتد. این مجموعه تا دهههای اخیر هم مورد استفاده مردم قرار میگرفته، احتمالا گوشهای که بنا سازه الحاقی داشته به عنوان انبار علوفه استفاده شده است.
به گفته این کارشناس باستانشناسی طی چند دهه گذشته چندین برنامه مرمتی روی چهارطاقی کنار سیاه انجام شده است، او ادامه داد: برای بسیاری از این بناها و پروژهها، مطالعات طولانی مدت باید انجام شود تا مفید باشد و به این بناهای مهم کمک کند. برای مرمت چهارطاقیهای کنار سیاه و همه مجموعه تاریخی کشور، افرادی سالها کار میکنند تا مهارت کسب کنند و بعد از آن مرمت انجام میشود چون حفظ اصالت این بناها بسیار اهمیت دارند. در رسانهها از سازمان میراث ایراد میگیرند که چرا این بناها مرمت نمیشوند، دلیلش دقــــت زیاد سازمان میراث در چگونگی حفظ اصـــالت بناهای تاریخی است. معمولا دقت برای پروژههای مهمتر بیشتر است. سازمان میراث فرهنگی مجموعهای تخصصی-علمی به نام پژوهشگاه دارد و در این پژوهشگاه کسانی تلاش میکنند تا مرمت دخالت در اثر نباشد بلکه منجر به حفظ اصالت بنا شود. آثار زیادی از دوره قاجار یا پهلوی اول و دوم وجود دارد اما مرمت آنها بسیار راحتتر است، چون پسران معماران آنها وظیفه مرمت را به عهده دارند، به این معنی که با قوسها، طاقها، کاشیها و .. آشنا هستند. اما در رابطه با بناهایی که کهنتر هستند مساله پیچیدهتر است.
عسکری چاوردی درباره استفاده و کاربری مکانهای تاریخی گفت: ما امروزه از خیلی بناهای تازیخیمان استفاده میکنیم مثلا در مسجد جامع اصفهان، که یکی از مهمترین آثار تاریخی ماست، نماز برگزار میشود. ما کشوری هستیم که با تاریخمان زندگی میکنیم، به همین خاطر اتفاق عجیبی نیست که مردم یک محل از اثر باستانی آنجا استفاده میکنند. البته کاربری باید به گردشگری تغییر کند اما باید توجه کنیم که تبدیل کردن یک اثر تاریخی به یک سایت-موزه و یک بنای گردشگری پروسهای بلند و پیچیده است. بسیاری از تجربههای گردشگری در کشور ما نشان داده که حتی تغییر کاربری و تبدیل شدن یک مکان تاریخی به سایت-موزه ممکن است آسیب را بیشتر کند.
این کارشناس، مرمتگر را مانند پزشک دانست و بیان کرد: مرمت بناها مسئولیت دارد، هر اثر باستانی مثل یک موجود زنده است. اگر پزشک حاذقی به آن رسیدگی نکند ممکن است موجود بمیرد. درباره بنا هم همین است. اگر یک فرد، کارشناس خوبی نباشد ممکن است اثر دچار آسیب شود، به همین دلیل حساسیت بالاست.
مرمت همچنان باقی
عسکری چاوردی در خصوص مرمت بنای چهارطاقی کنار سیاه توسط سازمان میراث فرهنگی گفت: تا جایی که میدانم سازمان میراث فرهنگی کشور مطالعات گسترده ای را در خصوص کنار سیاه انجام داده است. چه قبل و چه بعد از انقلاب در دوره مرحوم شیرازی. چهارطاقی ها در چند مرحله همراه با مطالعاتی که در خود فیروزآباد انجام میشد مرمت شدند. او با بیان اینکه مجموعه کنارسیاه اصلا به این شکل وجود نداشت، گفت: در 40 سال گذشته چند برنامه مرمتی روی آن انجام شده است، البته به دلیلی اهمیت این مکان همچنان باید برنامه های مطالعاتی زیادی روی آن انجام شود. منطقه فیروزآباد در جریان ثبت جهانی است.
گردشگران به آثار تاریخی آسیب میزنند؟
این کارشناس در رابطه با آسیبهای صنعت گردشگری به مکانهای تاریخی گفت: برنامه ظرفیت گردشگری باید در مطالعات علمی بررسی شود، اکنون به صورت طبیعی بنا سازگاری خودش را با محیط به دست آورده اما اگر قرار بر این باشد که جمعیتی بیش از چیزی که به صورت بومی و عرفی در هر منطقه وجود دارد از این بنا بازدید کند، اول باید ظرفیت ها و پتانسیل ها بررسی شود و سرمایه گذاری ها در خدمت حفظ اصالت آثار باشد. بدون برنامه ریزی نمی شود این منطقه را به قطب گردشگری بدل کرد. اگر خوب مطالعه نشود ممکن است آسیب بیشتر باشد.
به گفته این کارشناس، اگر سازمان میراث فرهنگی دشت فیروز آباد را به ثبت جهانی برساند، منطقه کنارسیاه میتواند به تبع آن مورد توجه و حفاظت قرار می گیرد.
مدیر کل میراث فرهنگی فارس: تکذیب می کنم
در حالی که تصاویر مربوط به آتشکده چهارطاقی کنار سیاه که توسط گردشگران منتشر شده بیانگر تغییر کاربری و انباری شدن این بنای تاریخی است، مصیب امیری، مدیر کل میراث فرهنگی و صنایع دستی و گردشگری استان فارس در گفت و گو با «ابتکار» انبار شدن آتشکده چهارطاقی کنار سیاه را تکذیب کرد و گفت: اصلا اینطور نیست، من در یک گروه اجتماعی عکسهایی فرستاده بودند که متعلق به دو سه سال گذشته است، یا من دروغ میگویم یا کسی که این عکسها را گذاشته است. در هفته قبل در یک گروه اجتماعی میراث فرهنگی گذاشتند و من بلافاصله به همکارم در فیروزآباد اطلاع دادم، و بعد از بررسی اصلا چنین موردی وجود نداشت. من عکسهای جدید را فرستادم، تکذیبیه را هم فرستادم. در گذشته هم انبار علوفه نبوده، زمانی که مرمت میکردند مقداری کاه برای مرمت گذاشته بودند. اکنون این بنا مرمت شده و یگان حفاظت مدام کاربری این بنا را بررسی میکند.∎