* فرصت سازی برای جلب گردشگر
جهان اسلام با تکیه بر قابلیت‌های مختلف خود همانند آیین‌ها واماکن بی شمار دینی
می تواند از قطب‌های انکارناپذیر گردشگری مذهبی باشد، زیرا در حال حاضر بیش از دو میلیون مسجد در این گستره عظیم وجود دارد که فرصت ارزشمندی برای رونق گردشگری مذهبی کشورهای مسلمان تلقی می‌شود. البته برخی کشورها از این بسترها هوشمندانه بهره برده اند.
حجت الاسلام یحیی جهانگیری، مبلغ بین المللی در این باره می‌گوید: امروزه گردشگری مذهبی از پررونق ترین جنبه‌های گردشگری محسوب می‌شود، از این رو کشورهای اسلامی برنامه‌های خاصی برای حضور چشمگیرتری در این مقوله دارند برای نمونه سال گذشته ترکیه طی برنامه ای با عنوان «چند روز رمضان را تجربه کنید» در قالبی نو به دعوت از گردشگران خارجی پرداخت. همچنین مساجد در قلمروی جهان اسلام از جاذبه‌های گردشگری شمرده می‌شوند، چنان که شواهد حکایت از بازدید میلیون‌ها گردشگر از مساجد دارد. کشورهایی مانند امارات، عمان والجزایر نیز با ساخت مساجدی نوبنیاد و بدیع، در پی فرصت سازی بیشتر در این زمینه هستند.
* رونق گردشگری مساجد در جهان
محمد صادقی، پژوهشگر حوزه جغرافیای سیاسی نیز با اشاره به اینکه در سال 2015 گردشگری جهانی رشد 4.6 درصدی را تجربه کرد و در طول یک دهه گذشته همواره با رشد همراه بوده است، می‌افزاید: در همین راستا هر روزه مساجد بیشتری در بسته‌های گردشگری کشورهای اسلامی قرار می‌گیرند و آینده این پدیده اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی نوید بخش رشد و توسعه آن است.
وی تأکید می‌کند: مساجد در طول تاریخ بنا به شرایط جامعه و زمانه، کاربردهای متفاوتی در کنار کاربرد اصلی آن یعنی محل عبادت مسلمانان داشته اند، چنانکه قرن‌ها محل تصمیم گیری و مشورت‌های سیاسی، محل تدریس و بحث در علوم اسلامی، محل اتحاد و همدلی مسلمانان و محل اجتماعات مذهبی و فرهنگی بوده اند . امروزه نیزدر هماوایی با شرایط زمانه، گردشگری و بازدید از این بناهای مقدس و معنوی به کارکردهای برخی از مساجد تاریخی و فرهنگی اضافه شده است.
*غفلت از گنجینه‌ها
بنا بر نظر کارشناسان، مساجد ایران از منحصر به فردترین بناهای جهان اسلام شمرده می‌شوند. چنانکه چهار مسجد شیخ لطف‌الله، جامع عباسی در نقش جهان، مسجد کبود تبریز و مسجد جامع اصفهان به ثبت جهانی رسیده‌اند. همچنین گفته می‌شود، کشورما با ثبت 150 مسجد در فهرست آثار ملی، مقام نخست را در بین کشورهای اسلامی داراست. اما با توجه به این پیشینه آیا مساجد ما توانسته اند درجذب گردشگران سهمی داشته باشند؟
صادقی، دانشجوی دکترای جغرافیای سیاسی می‌گوید: در حال حاضر بیش از 70 هزار مسجد در کشور وجود دارد که بدون شک بسیاری از آن‌ها دارای جاذبه گردشگری هستند، چنانکه امروزه کمتر گردشگر خارجی است که به ایران وارد شود و از یکی از مساجد شهرهای یزد، اصفهان و یا شیراز بازدید نکند. البته از آنجا که آمار گردشگران در کشورما چندان قابل توجه نیست، جمعیت گردشگر مذهبی هم اندک است. در ضمن تعداد مساجدی که برای گردشگران شناخته شده باشد و زیرساخت‌های جذب گردشگر را داشته باشند، از تعداد انگشتان دو دست فراتر نمی‌رود.
وی با بیان اینکه ما در ابتدای مسیر گردشگری هستیم، می‌افزاید: در صورت برنامه ریزی و مدیریت علمی می‌توان در آینده نزدیک تعداد گردشگران بازدید کننده از مساجد را به چندین برابر وضعیت فعلی رساند، اما به طور کلی تاکنون به مسجد به عنوان جاذبه گردشگری توجه جدی نشده است، زیرا برنامه جامع و راهبردی برای گردشگری مساجد نداریم. در مرحله اول باید موضوع برای سازمان‌های متولی امور مساجد و گردشگری از منظر تئوریک، تبیین و طی یک برنامه جامع و راهبردی برنامه ریزی شود.
جهانگیری سهروردی، مدیر اتاق فکر پژوهشگاه مطالعات تقریبی نیز با تأیید این مسأله تأکید می‌کند: مساجد از همان روزهای طلیعه دین اسلام، تبلوری از فرهنگ و تمدن این آیین شناخته می‌شدند .از این رو مسلمانان به ساخت مساجد فاخر و باشکوه توجه داشته اند . در کشور ما نیز از روزگاران دور متأثر از شرایط فرهنگی و اجتماعی و حتی سیاسی، بنای مساجد مرسوم بوده است . چنانکه شاخص ترین و پیشرفته ترین بناهای هر دوره معماری پس از اسلام در مساجد نمود یافته است. به این ترتیب صاحب گنجینه‌های بی بدیل هنری و فرهنگی هستیم که از آن سود مطلوبی نبرده‌ایم .
* فرصتی برای نمایش عظمت یک ملت
هفته گذشته که به مناسبت روز جهانی مساجد، اوج توجه به این بناهای ارزشمند را در رسانه‌ها شاهد بودیم، در یکی از سایت‌ها اشاره شده بود: « مسجد جامع داراب در حالی عنوان تنها مسجد چهارطاقی جهان اسلام را به خود اختصاص داده که 30 سال است از مرمت‌های غیراصولی رنج می‌برد». البته بنابر شواهد و قراین، حال و روز دیگر مساجد تاریخی هم چندان امیدوارکننده نیست. به طوری که چندی پیش شنیده شد «مسجد تاریخانه» شهر دامغان که بعد از مسجد «فهرج»، قدیمی‌ترین مسجد کشور به حساب می‌آید و به عنوان سمبل معماری ساسانی شمرده می‌شود، روبه ویرانی است.
جهانگیری، استاد جامعه المصطفی العالمیه با بیان اینکه مسجد علاوه بر تجلی فرهنگ دینی، نشانگر هویت ملی ماست، اضافه می‌کند: ما از نقش فرهنگی این عنصرارزشمند غفلت کردیم و دلیل این امر نیز نحوه نگرش مرسوم ما به مساجد است، در حالی که در شرایط امروزی باید نگاهی نو به مساجد و کارکرد آن‌ها داشته باشیم. زیرا عظمت تمدن اسلامی را باید در بنای مساجد فاخر آن نشان داد. این درشرایطی است که در سال‌های اخیر به جای بنای مساجد وسیع و هنرمندانه، به ساخت مساجد کوچک و پراکنده بسنده کرده ایم که هیچ نشانی از معیارها وکالبد آشنای مساجد ایرانی ندارد. چنانکه بسیاری از مساجد امروز کشور ما حتی از وجود مناره و گلدسته بی بهره اند، در حالی که اگر با هواپیما از بسیاری از شهرهای اسلامی عبورکنید، چشم اندازی از گنبدها و مناره‌ها را می‌بینید.
* فرصتی برای سرمایه گذاری فرهنگی
صادقی، پژوهشگر حوزه جغرافیای سیاسی نیز گردشگری مساجد را از مظاهر قدرت نرم جهان اسلام می‌داند و می‌گوید: مهم ترین راهکارهای اجرایی برای تقویت و توسعه گردشگری مساجد کشور می‌تواند برنامه ریزی جامع و راهبردی برای جذب گردشگران داخلی و خارجی، تبلیغات و معرفی جاذبه‌های گردشگری مساجد به صورت تخصصی در شبکه‌های گردشگری، ساخت مستندهای تلویزیونی، برگزاری تورهای ویژه و آموزش راهنمایان تور ویژه گردشگری مساجد باشد.
وی تأکید می‌کند: بر خلاف سایر حوزه‌های گردشگری که متکی بر سود اقتصادی است، این عرصه فرصتی برای سرمایه گذاری فرهنگی و اجتماعی شناخته می‌شود. زیرا گردشگری مساجد موجب ارایه تصویر بهتری از اسلام و فرهنگ و هنر این تمدن فاخر است، بنابراین در میان هجمه‌های شدید اسلام هراسی، در صورت برنامه ریزی صحیح می‌تواند زمینه آشنایی غیرمسلمانان با اسلام را فراهم کند و معماری زیبا و هنر به کار رفته در مساجد تاریخی ایران را که بیانگر روحیه صلح‌جو و هنرپرور این ملت است، به نمایش بگذارد.