صاحب‌خبر - گروه سیاست خارجه- معصومه حسینی اقدم: خرید تسلیحات و تجهیزات نظامی و هوایی، گسترش روابط اقتصادی، دریافت وام از روسیه، استفاده روسها از پایگاه هوایی نوژه ایران، تحویل اس 300، عملیات نظامی مشترک و بسیاری دیگر، مواردی است که این روزها نشان از روابط بیش از پیش ایران و روسیه دارد. مشابهت‌های استراتژیک دو کشور ایران و روسیه در مسائل منطقه‌ای و همچنین تمایل روسها به افزایش ارتباطشان با ایران از عاملی است که موجب شده تا همکاریهای دو کشور بیشتر به چشم آید. البته از سال گذشته روابط ایران و روسیه شکل جدیدی به خود گرفته‌است، چراکه روسیه به برخی از تعهدات گذشته‌اش در قبال ایران عمل کرد.همچنین ولادیمیر پوتین نخست‌وزیر این کشور به ایران سفر و با رهبر ایران دیدار کرد. ابتدای امسال هم وزیر دفاع ایران به روسیه سفر کرد و مذاکراتی در راستای همکاریهای نظامی انجام شد.
روسیه ایران را شریک استراتژیک خود نمی‌دانست
بسیاری از منتقدان رابطه ایران و روسیه، از دیدگاه موقت و مقطعی روسها به ایران سخن می‌گویند. روندی که بارها در سیاست‌خارجه این کشور بزرگ و تاثیرگذار در منطقه و جهان به وضوح دیده شده‌است. روسها بارها در طول تاریخ موضع خود را در قبال ایران تغییر داده‌اند که چهره مخدوشی از آنها را در حافظه جمعی ایرانیان ساخته‌است. روابط ایران و روسیه که در طی سالهای بعد از انقلاب متزلزل بوده و بارها روند سینوسی داشته، هیچ‌گاه در طول این دوران به‌عنوان روابط استراتژیک و راهبردی شناخته نشده‌است. گرچه پس از پیروزی انقلاب و دوری از غرب، روابط ایران و روسیه افزایش یافت اما این کشور با بدعهدی‌ها و تغییر مواضع در قبال ایران نشان داد که صرفا از ایران به منزله برگ برنده استفاده کرده‌است. در همین راستا مهدی مطهرنیا استراتژی روسیه در قبال ایران را در گفت‌وگو با «ابتکار» این‌گونه ترسیم می‌کند: روسیه همواره تلاش داشته‌است از ایران به عنوان برگ امتیازگیری از کشورهای غربی استفاده کند. روسیه به هیچ وجه در رئالیسم روسی خود در حوزه سیاست خارجی به ایران به عنوان شریک استراتژیک ننگریسته است، اگرچه در دهه‌های گذشته به دلیل فعل و انفعالاتی که در داخل ایران- بعد از انقلاب اسلامی- رخ داد و در منطقه پژواک داشت، تلاش داشتند خود را در جبهه موافقان و دوستان نشان دهند اما در عمل همواره تلاش کرده‌اند از امتیازات ایران در حوزه بین المللی و منطقه‌ای استفاده کرده و به گونه‌ای از ایران به عنوان شریک تجاریِ سیاسی خویش در جهت ایجاد منفعت بیشتر بهره ببرند ، نه اینکه به عنوان شریک سیاسی در تقسیم امتیازات به گونه‌ای عمل کنند که عدالت در ارتباط و همگرایی بیشتر منطقه‌ای و بین المللی باشد. لذا روسها همواره تلاش داشتند ایران را یگ برگ امتیازگیری از غرب و هم‌افزایی حمایتی خود در مناطق هدف مورد توجه قرار دهند؛ این معنا را حتی در سوریه با وجود همگرایی بسیار زیاد ایران و روسیه در حمایت از بشار اسد بارها تجربه کردیم.
روابط راهبردی نیازمند سطح بالای همگرایی
همچنین سید احمد حسینی کارشناس مسائل اوراسیا طی یاداشتی در سایت دیپلماسی ایرانی با اشاره به استفاده از امکانات پایگاه هوائی شهید نوژه همدان اظهار می‌کند که این همکاری مجددا موضوع روسیه و روابط دوجانبه تهران مسکو در کانون توجهات قرار‌داده‌است. حسینی تاکید می کند که یکی از ویژگی‌هایی که برای تشریح همکاری دو کشور در موضوع پایگاه نوژه مطرح گردید، عبارت روابط راهبردی بود که شرایط نوین منطقه و تهدیدات فراروی دو کشور از جمله تروریسم و افراط‌گرایی را از علل و زمینه‌های ورود دو کشور به این سطح از روابط ارزیابی کردند. این کارشناس مسائل اوراسیا تاکید می کند: زمانی واژه راهبردی برای روابط دو کشور پدیدار می‌شود که دو کشور به همگرائی بالایی در مناسبات رسیده و روابط آنچنان مستحکم می گردد که هر یک از طرفین حاضرند در صورت مواجهه طرف مقابل با چالش یا تهدید جدی، تعهدات مشخص و روشنی را بر عهده گرفته و به‌صورت عملیاتی وارد عرصه دفاع از منافع و مواضع شریک راهبردی خود گردند. لذا با همین تعابیر می‌توان گفت که روسیه حتی با اینکه در مسئله سوریه هم با ایران اشتراکات کلیدی دارد و به همین دلیل همکاریهای منطقه‌ای دو کشور افزایش یافت، اما باز هم نمی‌توان گفت که روسیه ایران را به عنوان یک شریک نظامی خود در مسائل سیاست خارجی پذیرفته‌است وبه تعبیر حسینی در سطح راهبردی و در هر موقعیتی هم‌پیمان خود را حمایت خواهد‌کرد.
چهره مخدوش روسیه در ذهن ایرانیان
با نگاهی به گذشته و سابقه همکاریهای ایران و روسیه، نمونه‌هایی از تغییر رویه این کشور و حتی تنها گذاشتن ایران در برخی از موقعیت‌ها را می‌توان دید. در میان ایرانیان نگاه ضد روسی وجود دارد که عموما به دلیل سابقه تاریخی میان دو کشور است. نمونه‌آن مخالفت برخی از نمایندگان با دریافت وام از روسیه در هفته گذشته است ، همچنین نمونه های دیگری مانند تجاوز روسیه به ایران و اشغال تبریز در دوران قاجار که در واکنش به انقلاب مشروطه بود. عهدنامه‌های گلستان و ترکمن‌چای که همگی به نحوی عامل تجزیه ایران شدند و حتی اشغال شمال ایران در جریان جنگ جهانی دوم توسط نیروهای شوروی و در نهایت حمایت از صدام‌حسین در جریان جنگ ایران و عراق همه در خاطره ایرانیان نقش بسته‌است. اما داستان بدعهدی و تغییر نگاه روسیه به تاریخ ختم نمی‌شود. در دوران بعد از انقلاب اسلامی زمانی‌که روابط دو کشور در حد خوبی افزایش یافته‌بود، در سال 87 طی دیدارهای میان مقامات دو کشور قراردادی بسته‌شد که در نتیجه آن روسیه متعهد به تحویل سامانه اس-300 به ایران شد، اما پس از یکسال روسیه با استناد به قطعنامه‌های شورای امنیت سازمان ملل مبنی بر تحریم ایران خصوصا در زمینه فروش سلاح، دستور منع تحویل این سامانه دفاعی را داد. تحویل این سامانه تا زمانی‌که ایران با کشورهای 1+5 توافق کرد، معوق مانده بود، اما بالاخره پس از اجرای برجام روسیه این سامانه را به ایران داد.
شروع دوباره برای همکاری راهبردی
توافق هسته‌ای نقطه عطفی در روابط خارجی ایران به شمار می‌رود، برخی کارشناسان در زمان تحقق این توافق معتقد بودند که به دلیل افزایش روابط ایران و غرب و بهبود اوضاع میان آنها، به تدریج روابط ایران با روسیه کمتر می‌شود. این توافق در زمانی صورت می‌‌گرفت که پیش از آن نیز روسیه درمورد مسئله اوکراین و شبه جزیره کریمه با غرب درگیر شده و روابط آنها به تیرگی گرویده بود که منجر به تحریم این کشور از سوی کشورهای غربی شد. اما برخلاف تصور برخی افراد، پس از گشایش‌های سیاسی حاصل از برجام، روابط ایران و روسیه هم بهتر شد. به‌طوری که پس‌از برداشتن تحریم‌ها علیه ایران، روسها سامانه اس-300 را تحویل دادند. اما بهبود روابط به اینجا ختم نشد، به طوری که امسال چندین مورد از افزایش همکاری میان دو کشور را شاهد بودیم. خرید کلاشینکف، خرید بالگردهای امدادی، دریافت وام و حتی استفاده روسها از پایگاه هوایی ایران همه نشان از گسترش روابط دو کشور به حد بالاتری دارد.
تاکید مسئولان به همکاری راهبردی دو کشور
در همین رابطه علی شمخانی دبیر شورای عالی امنیت، معتقدست که روابط ایران و روسیه به حد استراتژیک رسیده‌است. او اشاره می‌کند که سران دو کشور ایران و روسیه بارها بر روابط راهبردی سیاسی، اقتصاد و نظامی موجود دو کشور تاکید کرده‌اند و دیدارهای بسیاری میان مسئولان دو کشور در سطوح مختلف انجام شده و خواهد‌شد. شمخانی استفاده روسها از پایگاه هوایی نوژه را بخشی از روابط راهبردی دو کشور می‌داند. او در صحبت‌های اخیر خود اشاره کرده که به دلیل همین روابط راهبردی درصورت نیاز دوباره این پایگاه را در اختیار روسها قرار می‌دهیم و در زمینه مقابله با تروریسم با آنها همکاری‌ها را ادامه می‌دهیم.
همچنین حجت الاسلام علی یونسی، دستیار ویژه رئیس جمهوری هم در مصاحبه‌ای با فارس، تاکید می‌کند که نه ایران، ایران دوران قاجار و پهلوی است و نه روسیه، روسیه تزاری و شوروی است. او معتقد است کسانی هستند که مانند دوران گذشته از اینکه ما کنار روسیه قرار بگیریم، می‌ترسند اما نباید بترسند. یونسی همکاری با روسیه را برای مقابله با گروه‌های تروریستی لازم می‌داند و درباره استفاده روسیه از پایگاه هوایی همدان نیز می‌گوید: من مدافع سرسخت این همکاری هستم و معتقدم کار درستی بود. ما نباید بترسیم که با یک ابر قدرت علیه دشمنان متحد شویم. او حتی انجام مانور مشترک نظامی با روسیه را توصیه می‌کند. حجت الاسلام مهدی طائب رئیس قرارگاه عمار هم سال گذشته پس از دیدار پوتین و رهبر انقلاب، درمصاحبه‌ای با سایت انتخاب، با مهم دانستن این دیدار اظهار می‌کند: روسیه را همراه کردن و تا مرز تحریم بردن کار ساده ای نیست.
روسیه و ایران بیش از گذشته زمینه مشترک دارد. مبادلات اقتصادی و نظامی، حجم گسترده روابط دو کشور ، علایق مشترک ایدوئولوژیک در قبال مسائل منطقه و حتی وجود دشمن مشترک عواملی شده که سطح روابط میان ایران و روسیه به حد راهبردی رسانده و به تعبیری دو کشور را در بسیاری از مسائل همسو کرده‌است. با این حال هرگونه تغییر در سیاست‌های دو کشور یا در منطقه و حتی جهان می‌تواند این روابط را متزلزل کند، لذا بایستی راههای جایگزینی هم قرار داده شوند. پیش بینی آینده کار مشکلی است و باید دید روسیه این بار در مقابل اعتماد ایران چه خواهد‌کرد و آیا ذهنیت ایرانیان نسبت به روسیه تغییر می‌کند؟∎