اعدام شیخ نمر باقر النمر، روحانی شیعه مورد حمایت ایران بار دیگر مناسبات دو کشور را پرتنش کرده است. در مشهد و تهران شماری به ساختمان کنسولگری و سفارت عربستان حمله کرده‌اند. اما این اولین‌بار نیست که روابط دو کشور تا این حد تیره می‌شود. مطلب زیر خلاصه‌ای سرفصل‌وار از فراز و فرود روابط ایران و عربستان، دو رقیب اصلی در منطقه بعد از انقلاب است.
جنگ ایران و عراق
Image copyright aحمایت عربستان سعودی از عراق در جنگ هشت‌ساله (۱۳۵۹_۱۳۶۷) روابط دو کشور را تیره‌تر کرد. عربستان سعودی در آغاز این جنگ اعلام بی‌طرفی کرده بود، اما گفته می‌شود میلیاردها دلار وام با بهره کم در اختیار حکومت صدام حسین گذاشت. ایران این اقدام را نشانه‌ای از حمایت عربستان از عراق قلمداد کرد. در همین دوره بود که "شورای همکاری کشورهای عربی خلیج [فارس]" با حمایت کلیدی عربستان برای اتحاد کشورهای منطقه در برابر "تهدید ایران" شکل گرفت.
خط لوله نفت دریای سرخ
یک سال پیش از پایان جنگ ایران و عراق (۱۳۶۶)، عربستان سعودی پروژه دو ساله احداث خط لوله ۷۶۴ کیلومتری را آغاز کرد که هدف آن انتقال نفت عراق به دریای سرخ از طریق خاک عربستان بود. در بحبوحه جنگ ایران و عراق و نا‌امن بودن بندرهای خلیج فارس برای فروش نفت و جنگ نفت‌کش‌ها، این خط لوله کمکی بزرگ برای عراق بود. ایران احداث این خط لوله را نشانه‌ای از دشمنی عربستان سعودی با خود دید. به‌ویژه آنکه در مقاطع مختلف عربستان با افزایش صادرات نفت تاثیر مهمی در کاهش قیمت آن گذاشته بود. ایران، عربستان و سایر کشورهای عرب خلیج فارس را متهم می‌کرد که با دادن امکانات خود به عراق، بی‌طرفی در این جنگ را نقض کرده‌اند.
'برائت از مشرکان'، کشتار زائران و توقف حج
Image copyright AP Image caption بعد از انقلاب اسلامی اعزام زائران ایرانی به حج چند بار متوقف شده استاجرای مراسم "برائت از مشرکان" در جریان مراسم حج در روز نهم مرداد ۱۳۶۶، منجر به تیراندازی مأموران سعودی به سوی شمار زیادی از حجاج ایرانی شد. بیش از ۴۰۰ نفر کشته شدند که بیش از ۲۷۰ نفر آنان ایرانی بودند. در اطلاعیه وزارت کشور عربستان علت درگیری ماموران با حجاج، جلوگیری از هرج و مرج عنوان شده بود. اتهامی که مسئولان ایرانی رد می‌کردند. آیت‌الله روح‌الله خمینی، بنیانگذار جمهوری اسلامی در پیامش به مهدی کروبی، سرپرست وقت حجاج ایرانی گفته بود این حادثه غیرمترقبه و شگفت‌آور نیست و دست آمریکا و اسرائیل "از آستین ریاکاران و سردمداران کشور عربستان" درآمده است. او همچنین گفته بود که "اگر از صدام بگذریم، اگر مسأله قدس را فراموش کنیم، اگر از جنایت‌های آمریکا بگذریم از آل سعود نخواهیم گذشت." به دنبال این اتفاق اعزام زائر برای حج متوقف شد. بعد از حمله به سفارت عربستان در تهران، این سفارتخانه تعطیل شد و اعزام زائر برای سه سال متوقف ماند.
ظهور طالبان
عربستان یکی از سه کشوری بود که حکومت طالبان را در سال ۱۳۷۵ به رسمیت شناخت. طالبان در همسایگی ایران، دشمن تهران محسوب می‌شد و ایران حمایت عربستان از طالبان را نوعی زمینه سازی برای بی‌ثبات کردن کشوری در همسایگی‌اش تفسیر می‌کرد.
انفجار برج‌های خُبر
تیرماه ۱۳۷۵ انفجار یک کامیون بمبگذاری شده مقابل مجتمع مسکونی آمریکاییان در شهر خُبر در شمال عربستان باعث مرگ ۱۹ کارمند خارجی و آمریکایی و زخمی‌شدن صد‌ها نفر شد. اف‌بی‌آی ابتدا ایران را مسئول این بمبگذاری دانست. چند سال بعد قاضی دادگاه فدرال هم ایران را مسئول بمبگذاری و پرداخت غرامت اعلام کرد. هرچند مدتی بعد ویلیام پری، وزیر دفاع وقت در دولت بیل کلینتون در مصاحبه‌ای گفت که باور دارد آن حمله کار نیروهای القاعده بوده است.
اولین سفر ولیعهد عربستان بعد انقلاب
Image copyright AP Image caption محمد خاتمی (راست) امیر عبدالله (چپ) در تهرانآذرماه ۱۳۷۶ برای اولین بار بعد از انقلاب امیر عبدالله، ولیعهد وقت و پادشاه بعدی عربستان، در نشست سران سازمان کنفرانس اسلامی در تهران شرکت کرد. عربستان انتخاب محمد خاتمی به مقام ریاست جمهوری را تبریک گفته و فصلی تازه در روابط دو کشور گشوده بود. در دوره ریاست جمهوری اکبر هاشمی رفسنجانی، سران دو کشور دیدارهایی در حاشیه مراسم‌های رسمی خارجی داشتند و از آقای هاشمی به عنوان "معمار اولیه روابط دو کشور" یاد می‌شود، اما دوره ریاست جمهوری خاتمی کماکان نقطه اوج روابط دو کشور بوده است.
قتل رفیق حریری
قتل نخست‌وزیر وقت لبنان در بهمن ۱۳۸۳ عربستان را خشمگین کرد. عربستان که روابط نزدیکی با رفیق حریری داشت و فقط در یک سال حدود ۶۰۰ میلیون دلار برای بازسازی لبنان هزینه کرده بود، سوریه، متحد ایران را مسئول ترور او می‌دانست. فشارهای بین المللی با همراهی عربستان باعث شد پیش از آنکه دادگاه رسیدگی به قتل آقای حریری به نتیجه قطعی برسد، نیروهای سوریه خاک لبنان را ترک کنند. پنج سال بعد از این اتفاق ملک عبدالله، پادشاه عربستان با بشار اسد، رئیس‌جمهور سوریه دیدار کرد که بعضی این دیدار را نشانه‌ای از تلاش عربستان برای دور کردن سوریه از ایران تعبیر کردند.
توقف عمره
Image copyright AP Image caption محمود احمدی‌نژاد (راست) ملک عبدالله (وسط) سلطان قابوس (چپ)با وجود نگرانی عربستان از برنامه هسته‌ای ایران، روابط دو کشور تا زمان روی کار آمدن محمود احمدی‌نژاد کماکان حسنه ماند. اما بعد از ریاست جمهوری آقای احمدی‌نژاد روابط سیاسی دو کشور تحت تاثیر رویدادهای منطقه‌ای و رقابت‌های سیاسی و همین‌طور بعضی از اظهارات رییس‌جمهور وقت یک بار دیگر در محاق فرو رفت. محمود احمدی‌نژاد چند بار به عربستان سفر کرد، اما در نهایت این سفرهای بی‌پاسخ ثمری برای بهبود روابط دو کشور نداشت. دی ماه ۱۳۸۸ به دنبال اختلاف مقام‌های عربستان و ایران درباره رفتار با زائران، ایران اعزام زائر برای عمره را متوقف کرد.
بحران بحرین و 'طرح ترور سفیر عربستان'
بعد از وقوع تحولاتی در منطقه که به "بهار عربی" معروف شد حرکاتی در میان شیعیان بحرین علیه حکومت این کشور شکل گرفت که عربستان آن را به ایران نسبت داد و این کشور را به "تحریک شیعیان" بحرین متهم کرد. ایران همواره این اتهام را رد کرده است. در مهرماه ۱۳۹۰، ایران به "تلاش برای ترور سفیر عربستان در واشنگتن" متهم شد. آمریکا اعلام کرد که طرح نیروی قدس سپاه پاسداران ایران برای ترور عادل الجبیر، سفیر عربستان سعودی در واشنگتن را خنثی کرده است. در این رابطه، یک ایرانی ساکن و تبعه آمریکا زندانی شد.
اعدام چند ایرانی در عربستان
Image copyright AP Image caption دیدار ملک عبدالله (راست) و حسن روحانی (چپ) دبیر وقت شورای عالی امنیت ملی در سال ۱۳۸۴خرداد ۱۳۹۱ به دنبال اعلام خبر اعدام چند ایرانی در عربستان به اتهام حمل مواد مخدر، کاردار این کشور در تهران به وزارت خارجه ایران احضار و مراتب اعتراض ایران به او اعلام شد. به گفته دولت ایران، حدود ۴۰ ایرانی در عربستان سعودی به اتهام حمل مواد مخدر زندانی شده بودند بی آنکه به خدمات کنسولی و دادرسی عادلانه دسترسی داشته باشند. ایران در اعتراض به این اعدام‌ها نماینده خود را برای شرکت در مراسم خاکسپاری ولیعهد عربستان نفرستاد. عربستان هم چند روز بعد صدور روادید برای زائران ایرانی را متوقف کرد. در طول دوران ریاست جمهوری محمود احمدی‌نژاد، در پیام‌های غیردوستانه، بارها مقام‌های ایران از جمله آیت الله خامنه ای درباره رفتار "نامناسب" با زائران ایرانی هشدار دادند و در مقابل عربستان هم از ایران خواست مراسم حج را "سیاسی" نکند.
'هلال شیعی'
منتقدان ایران در منطقه، این کشور را متهم می‌کنند که سعی دارد با نفوذ در کشورهای منطقه "هلال شیعی" را مقابل کشورهای سنی منطقه ایجاد کند. علاوه بر نفوذ ایران بر لبنان و حزب‌الله، تحولات اخیر بحرین، سوریه، عراق و یمن، نگرانی عربستان را از تقویت قدرت منطقه‌ای ایران افزایش داده است. حمایت از بشار اسد در جنگ داخلی، ایران را به‌طور غیر مستقیم وارد نبردی کرده است که سوی دیگر آن شبه‌نظامیان سنی هستند. شبه‌نظامیانی که گفته می‌شود عربستان حامی آنها بوده است. نزدیکی دولت عراق به ایران بعد از سقوط صدام حسین و نقش ایران در مقابله با گروه موسوم به دولت اسلامی (داعش) نگرانی عربستان را بیش از گذشته افزایش داده است. دولت سعودی اکنون نگران آن است که نفوذ ایران تا نزدیکی مرزهای او در یمن کشیده شود. نگرانی‌ای که پیش از این درباره بحرین مطرح بود. عربستان حملات هوایی گسترده‌ای علیه شیعیان حوثی آغاز کرد. در بهار سال ۱۳۹۴، ایران در اعتراض به حملات عربستان چند بار کاردار عربستان را احضار کرد.
پرونده اتمی
Image copyright GETTY Image caption تجمع شماری از ایرانیان مقابل سفارت عربستان در اعتراض به 'تعرض' به دو نوجوان در جدهمقامهای عربستان سعودی از زمان طرح پرونده اتمی ایران در اظهارات علنی خواستار حل و فصل دیپلماتیک این موضوع بوده‌اند، اما برخی اسناد ویکی‌لیکس نشان می‌دهد که لحن مقام‌های این کشور از سال ۲۰۰۸ (۱۳۸۷) تند‌تر شد. بر اساس اسناد منتشر شده، دولت سعودی به دیوید پترائوس، فرمانده آمریکایی نیروهای چند ملیتی در عراق گفته بود که باید با "پرونده اتمی ایران و مطامع این کشور در عراق" مقابله کرد. بر پایه یکی از این اسناد، ملک عبدالله پادشاه وقت عربستان سعودی از آمریکایی‌ها خواسته بود "سر اژد‌ها را قطع کند." سند ویکی‌لیکس نشان می‌دهد برخی مسئولان سعودی از آمریکا خواستند برای ویران کردن مراکز اتمی ایران به این کشور حمله کند. عربستان سعودی بعد از تفاهم لوزان با نگرانی از نتیجه این تفاهم تاکید کرده بود هرچه از مذاکرات با ایران به دست آید، عربستان هم به دنبال همان خواهد بود. آیت الله خامنه‌ای رهبر ایران در اولین اظهارنظرش پس از تفاهم اولیه اتمی در لوزان گفت "حالا یک کشور عقب‌مانده می‌گوید اگر ایران غنی‌سازی داشته باشد، ما هم غنی‌سازی می‌کنیم، خوب تو هم برو و غنی‌سازی کن."
'تعرض' به دو نوجوان ایرانی و توقف عمره
فروردین ۱۳۹۴، انتشار گزارش‌هایی درباره "تعرض" به دو نوجوان ایرانی در فرودگاه جده عربستان باعث خشم بعضی از ایرانیان شد. عده‌ای مقابل سفارت عربستان در تهران تجمع کردند و بعضی خواستار توقف اعزام زائران به حج شدند. گرچه روابط دو کشور بعد از حملات هوایی عربستان به یمن تیره‌تر شده و دولت عربستان هم از مدت‌ها قبل روند صدور ویزا را کند کرده بود، اما ماجرای "تعرض به دو نوجوان ایرانی" باعث شد مقام‌های ایران اعلام کنند که اعزام زائر به حج را متوقف می کنند.
Image copyright AP Image caption ادای احترام حسن روحانی به اجساد زائران حج که به ایران بازگردانده شدحادثه منا
در مهرماه ۱۳۹۴ مرگ بیش از ۴۰۰ ایرانی هنگام اجرای مناسک حج در منا باعث اعتراض شدید ایران شد. دولت ایران از عربستان توضیح خواست و حسن روحانی، رییس‌جمهوری ایران در دیدار با دبیرکل سازمان ملل متحد از او خواست "وظایف قانونی و انسانی دولت ریاض" را در ارتباط با حادثه مرگبار حج متذکر شود. در واکنش، عادل الجبیر، وزیر امور خارجه عربستان سعودی مقام‌های ایران را به 'استفاده سیاسی از این فاجعه' متهم کرد. فرمانده سپاه پاسداران تهدید کرد که این نیرو "انتقام سخت این جنایت هولناک را از آل سعود خواهد گرفت".
اعدام شیخ نمر
Image copyright TASNIM Image caption یکی از معترضان اعدام شیخ نمر مقابل سفارت عربستان در تهران۱۲ دی ماه ۱۳۹۴، شیخ نمر باقر النمر، روحانی شیعه معترض و ۴۶ نفر دیگر در عربستان اعدام شدند. مقام‌های ایرانی و مراجع شیعه بارها خواستار توقف اجرای حکم آقای نمر شده بودند. اعدام او در ایران واکنش‌های گسترده‌ای داشت. سپاه پاسداران ایران گفت انتقام سختی از عربستان گرفته خواهد شد. وزارت خارجه ایران کاردار عربستان را احضار کرد و گفت دولت عربستان برای اعدام شیخ نمر "تاوان سختی" خواهد داد.
همچنین، سفیر ایران در ریاض به وزارت خارجه عربستان احضار شد و رهبر ایران گفت انتقام الهی گریبان سیاستمداران سعودی را خواهد گرفت. شماری از معترضان در مشهد و تهران با مواد آتش‌زا به ساختمان کنسولگری و سفارت عربستان حمله کردند و نام خیابان سفارت عربستان در تهران به خیابان "شیخ نمر باقر النمر" تغییر کرد.
دولت عربستان روز بعد از حمله به سفارتش در تهران اعلام کرد که روابط دیپلماتیک خود را با ایران قطع می‌کند. دولت بحرین هم یک روز پس از عربستان روابط خود را با ایران قطع کرد و امارات متحده عربی هم گفت که روابط دیپلماتیک خود با ایران را کاهش می‌دهد.
یک روز بعد هم دولت کویت سفیر خود را از تهران فراخواند.