Image copyright ISNA

اعدام شیخ نمر نمر، روحانی ناراضی شیعه در عربستان سعودی، روابط این کشور با ایران را به سطحی از تیرگی رسانده که در بیست و هشت سال گذشته، بی سابقه نظر می رسد.

از صدور حکم اعدام برای شیخ نمر بیش از چهارده ماه می گذشت. تا زمانی که ملک عبدالله بر عربستان حکم می راند، گفته می شد که وساطت ایران و طبع مصلحت اندیش ملک عبدالله مانع از اجرای حکم اعدام شده و شاید این حکم هیچ‌گاه به مرحله اجرا نرسد. اکنون نیز اجرای این حکم بیش از هر چیز به پای ملک سلمان نوشته شده که معروف است رویه ای کاملا متفاوت با برادر بزرگتر اتخاذ کرده و در شیوه حکمرانی اش کمتر نشانی از آشتی جویی به چشم می خورد.

واکنش ایران نیز به همین اندازه تند است، چه بسا تندترین موضعگیری‌های رسمی که از زمان کشتار حجاج ایرانی در منا تاکنون اتخاذ شده است: سخنگوی وزارت امورخارجه هشدار داده که سعودیها تاوان سختی خواهد پرداخت و سید احمد خاتمی خطیب نمازجمعه تهران، آل سعود را جنایتکارانی توصیف کرده که "خون شیعیان عربستان و همه بلاد اسلامی را به جوش آورده اند" و هزینه سنگینی خواهند پرداخت.

بیشتر بخوانید: واکنش‌ها به اعدام شیخ نمر؛ ایران کاردار عربستان را احضار کرد

چنین واکنش‌هایی گرچه در قاموس روابط دو کشوری که با یکدیگر رابطه دیپلماتیک دارند، بسیار تند و شدیداللحن است اما خارج از انتظار نیست. شیخ نمر، حتی به گواه بسیاری از مخالفانش، خشونت در فعالیت سیاسی اش جایی نداشته است و از این رو، اعدام او همراه با چهل و شش نفر دیگر که چهل و سه نفرشان به القاعده و فعالیتهای خشونتبار نسبت داده شده اند، طبیعی است که اعتراض گسترده ای برانگیزد و دولت ایران را نیز بر آن دارد که متناسب با حجم و غلظت این واکنش‌ها، به عنوان حامی شیخ نمر، موضع تندی اتخاذ کند.

اما گذشته از همراهی با جو اعتراضی، رابطه ایران با شیخ نمر نیز به گونه ای بوده که حتی فعالیت‌های مذهبی، اجتماعی و سیاسی وی نیز طی سالیان طولانی، به نوعی بیانگر کیفیت رابطه میان ایران و عربستان سعودی و نشانگر فراز و نشیب روابط دو کشور به نظر می رسد.

فعالیت‌های اجتماعی و مذهبی شیخ نمر در دوران ریاست جمهوری محمد خاتمی آغاز شد. در آن دوران بود که شیخ نمر پس از سال‌ها تدریس در مدرسه علمیه ای در زینبیه دمشق به زادگاهش بازگشت و مرکزی برای آموزش علوم اسلامی در چارچوب مذهب شیعه بنیاد نهاد و کوشید تا نمازهای جماعت و مراسم مذهبی شیعیان در این شهر رونق بگیرد.

روابط ایران و عربستان سعودی از دوران ریاست جمهوری اکبر هاشمی رفسنجانی بهبود نسبی یافته بود و با روی کار آمدن دولت اصلاح طلب محمد خاتمی، از جانب امیر عبدالله ولیعهد وقت که عملا زمامدار کشورش بود، گام‌هایی بسوی نزدیکی دو کشور برداشته شد. در سایه بهبود این روابط، وضعیت شیعیان نیز در عربستان سعودی کمی بهبود پیدا کرد و فعالیت‌های شیخ نمر تا حدود زیادی تحمل می شد.

اما سرنگونی صدام حسین و قدرت گرفتن شیعیان مورد حمایت ایران در عراق، روابط ایران و عربستان سعودی را تحت تاثیر قرار داد تا آنجا که این دو کشور به دو قطب رقیب منطقه ای بدل شدند و رابطه‌شان دوباره به سردی و تیرگی گرایید. این تیرگی رابطه و جبهه بندی موسوم به شیعه و سنی که می‌رفت روز به روز در منطقه پررنگ‌تر شود، باعث اعمال محدودیت بر فعالیت شیعیان عربستان سعودی نیز شد. شیخ نمر که مدتی بود در میدان کربلای شهر عوامیه، نمازخانه‌ای ساخته بود و نماز جمعه برپا می کرد، بازداشت و نمازخانه اش تخریب شد.

در سال‌های بعد نیز او بارها احضار یا موقتا بازداشت و از فعالیت‌های اجتماعی و مذهبی منع شد تا اینکه بار دیگر در دوران ریاست جمهوری محمود احمدی نژاد، تلاش‌هایی در جهت بهبود رابطه با عربستان سعودی صورت گرفت و گام‌هایی از جانب ایران برداشته شد. همزمان با این تلاش‌ها، شیخ نمر هم کاملا از هرگونه سخنرانی انتقاد و حرکات اعتراضی علیه دولت سعودی دست کشید. در سایه گام‌هایی که برای بهبود رابطه میان دو کشور برداشته شد، ملک عبدالله به سوریه سفر کرد و دیداری طولانی با بشار اسد رئیس جمهور این دو کشور داشت و سپس هر دو به بیروت رفتند و این شهر، صحنه دیداری تاریخی شد که انتظار می‌رفت به کاهش تنش و کاستن از شدت قطب بندی‌های منطقه ای بینجامد.

اما اندک زمانی بعد قیام‌های زنجیره ای عربی به راه افتاد و کلیه معادلات منطقه ای را به هم ریخت و بار دیگر قطب‌های منطقه ای را رودرروی یکدیگر قرار داد. به‌ویژه با سرایت این قیام‌ها به بحرین بود که شیخ نمر پس از سکوتی چندساله دوباره فعال شد و به شدت علیه مداخله نظامی عربستان سعودی در بحرین و سرکوب تظاهرات شیعیان موضع گرفت. با فراخوان او رشته تظاهراتی نیز در مناطق شیعه نشین عربستان سعودی به راه افتاد که سرانجام به مداخله پلیس و خشونت و کشته شدن شماری از تظاهرکنندگان انجامید.

بیشتر بخوانید: شیخ نمر، 'صدای بهار عربی در عربستان سعودی'

با شدت گرفتن برخورد دستگاه امنیتی سعودی با ناراضیان شیعه، مواضع شیخ نمر هم تندتر شد. او که پیشتر صرفا علیه مداخله در بحرین موضع می گرفت و خواهان آزادی زندانیان سیاسی شیعه در عربستان سعودی می شد، از آن پس حکومت این کشور را به ظلم و تبعیض در حق شیعیان متهم می کرد و خواهان اعطای آزادی‌های کامل مذهبی و سیاسی به شیعیان می شد. سرانجام سخنرانی شدیداللحن او پس از مرگ امیرنایف، ولیعهد عربستان سعودی بود که به بازداشتش انجامید.

شیخ نمر در حالی بازداشت شد که به خودروی حاملش شلیک شده و چهار گلوله به رانش خورده بود. پلیس عربستان سعودی اعلام کرد که وی را در حال فرار بازداشت کرده و در پاسخ به تیراندازی همراهان شیخ نمر بوده که به سمت آنان آتش گشوده است. در حالی که برادر شیخ نمر و دیگر نزدیکان و هواداران او می گویند که پلیس اقدام به صحنه سازی کرده و برای اینکه شیخ نمر و هوادارانش را مسلح و مرتبط با خشونت معرفی کند، به چنین شیوه ای او را دستگیر کرده است.

پس از بازداشت شیخ نمر نیز، دولت سعودی بارها هواداران او را به نگهداری سلاح و دست داشتن در اقدامات خشونتبار معرفی کرد که تکذیب آنان را به همراه داشت. شیخ نمر نیز در فعالیت سیاسی‌اش هیچگاه توصیه به اقدامات خشونتبار و دست بردن به سلاح نکرده بود.

اکنون با اعدام شیخ نمر، شکاف میان ایران و عربستان سعودی بیش از پیش گسترش یافته، همان شکافی که حسن روحانی هنگامی که ریاست جمهوری را به عهده گرفت وعده تلاش برای پرکردنش داد اما اکنون به نظر نمی رسد دیگر چندان امیدی حتی به تنگتر کردن این شکاف و کاستن از تنش در روابط دو کشور باقی مانده باشد.