در واقع قربانی انجام هر عملی اعم از ذبح حیوان، صدقه یا از خود گذشتگی است که آدمی را به خداوند نزدیک گرداند و موجب تقرب او شود. نخستین نشانه‌های قربانی در قرآن با فدیه هابیل و قابیل آغاز می‌شود و با قربانی کردن حضرت ابراهیم(ع) ادامه می‌یابد. قربانی کردن حضرت ابراهیم(ع) در قرآن عملی ارزشمند محسوب می‌شود و خداوند درباره آن فرموده است: «رویای خود را حقیقت بخشیدى ما نیکوکاران را چنین پاداش مىدهیم.» (سوره صافات، آیه 105).
فرهنگ قربانی در اسلام
در دین اسلام چندین نوع قربانی وجود دارد که در ذیل برخی از آنها ذکر می‌شود: اولین قربانی مربوط به مراسم حج است که گوسفند، شتر یا گاو قربانی می‌شود. قربانی دوم به کفارات حج مربوط می‌شود و کفاره برخی از اعمالی است که فرد در حال احرام انجام داده است. قربانی بعدی بر اساس نذر واجب می‌شود و در این قربانی بیمار در صورت شفا یافتن گوسفند یا گاوی را قربانی می‌کند. قربانی دیگری نیز وجود دارد که مستحب بوده، به عقیقه معروف است و مختص بچه تازه به دنیا آمده است اما قربانی‌ای که در عید قربان انجام می‌گیرد، از مهم‌ترین قربانی‌ها در دین اسلام است و روزی که این قربانی در آن انجام می‌گیرد، روز عید قربان نامیده می‌شود و از اعیاد مهم مسلمانان محسوب می‌شود. مسلمانان این روز را به یاد حضرت ابراهیم(ع) گرامی می‌دارند و حاجیان در این روز قربانی می‌کنند. قرن‌ها و هزاره‌ها پیش در چنین روزی حضرت ابراهیم(ع) در پی تعبیر امر خداوند که بر او وحی شده بود، تصمیم به قربانی کردن پسرش، حضرت اسماعیل(ع) گرفت. در زمان قربانی کردن حضرت اسماعیل(ع) به امر و فرمان خداوند کارد گردن آن حضرت را نبرید و همان موقع قوچی به‌جای وی فرستاده شد. از آن زمان به بعد روز عید قربان روز بزرگداشت سنت قربانی محسوب شد و عمل حضرت ابراهیم(ع) برای حاجیان واجب گردید.
سنتی برای هدایت انسان‌ها
در خور ذکر است که حضرت ابراهیم(ع) در همسایگی مردمانی زندگی می‌کرد که قربانی کردن فرزند در نزد آنها رسمی دیرینه به‌شمار می‌رفت. کنعانیان کودکان بی‌گناه خود را برای بت مولوخ، قربانی می‌کردند و آن پیامبر شاهد این عمل شنیع آنها بود. حضرت ابراهیم(ع) با جایگزینی قربانی کردن حیوان به‌جای فرزندش، سعی در منسوخ کردن رسم مذموم آنها و رواج یکتاپرستی داشت.
در دین مبین اسلام حضرت ابراهیم (ع) به عنوان مؤسس خانه کعبه و مسلمانی که یکتاپرستی را در زمان خود رواج داد، از پیامبران بزرگ و الوالعزم دانسته می‌شود.
ابراهیم یک مسلمان حنیفی
قرآن بارها و بارها از آن حضرت نام برده و او را مسلمانی حنیف «حنیفا مسلما» خطاب می‌کند: «ابراهیم (ع) نه یهودی بود و نه مسیحی بلکه حنیفی مسلمان بود.» علت انتساب «حنیفا مسلما» به آن حضرت، تسلیم بودن کامل وی در برابر خواست و اراده خداوند دانسته شده و قربانی کردن فرزند ایشان توسط خودش یکی از نشانه‌های تسلیم بودن و مسلمانی او محسوب می‌شود. قربانی عملی پسندیده در اسلام شمرده می‌شود و شرط قبولی آن نزد خداوند تقوا و عمل صالح فردی است که آن را انجام می‌دهد. «(بدانید که) هرگز گوشت و خون این قربانی‌ها نزد خدا (به درجه قبول) نمی‌رسد، لیکن تقوای شماست که به (پیشگاه قبول) او خواهد.» (سوره حج، آیه 37).
فلسفه قربانی در اسلام
عید قربان در نزد پیامبر (ص) و امامان (ع) روزی بزرگ دانسته‌شده و پیامبر (ص) این عید را بافضیلت‌ترین اعیاد می‌داند و امام صادق (ع) درباره آن فرموده‌اند: «خداوند قربانی را برای این قرار داده که مساکین و نیازمندان از گوشت قربانی سیر شوند و انسان نعمت‌های الهی را که از آنها بهره‌مند شده در اختیار خانواده و همسایگان و نیازمندان و فقیران قرار بدهد.» به منظور بزرگداشت این روز اعمالی ذکر شده که به غیر از قربانی کردن که برای حاجیان واجب و برای دیگر مسلمانان مستحب است، می‌توان به نماز عید قربان، خواندن ادعیه‌ای از صحیفه سجادیه و دعای ندبه اشاره کرد. همچنین داستان قربانی شدن حضرت اسماعیل از معنای نمادین برخوردار است که نزد عارفان مسلمان همان قربانی کردن نفس در برابر دریای بیکران ذات احدیت است. عید قربان عید خشیت و قربانی کردن خویش در برابر خداوند است. زمانی که انسان نفس خود را قربانی می‌کند، آن زمان است که «خداوند جان و مال مؤمنان را به بهای بهشت خریداری می‌کند.» (سوره توبه، آیه 111) قربانی کردن نفس آدمی، مصداق این بیت از مولاناست که: «دشمن خویشیم و یارِ آن که ما را می‌کُشد/ غرق دریاییم و ما را موج دریا می‌کُشد.» عید روزی مبارک است که موجبات شادمانی و خوشدلی انسان در آن فراهم می‌شود. در تعریف روز عید گفته شده که این روز، روز رهایی از اندوه، بیماری و اندیشه است. در این روز قفل‌های غم با صله رحم و دید و بازدید گشاده می‌شود. عید قربان نیز سرآمد عیدها و عید خشیت است و انسان با فروتنی است که می‌تواند کدورت‌ها را کناری نهاده و وجود خود را برای خانواده و نزدیکان خود فدا کند و مانند حضرت ابراهیم (ع) در برابر اعمال پسندیده‌ای همچون عدالت و فضیلت و تقوا تسلیم باشد.
عید قربان در فرهنگ ایرانی
عید بافضیلت قربان پیشینه‌ای کهن در تاریخ ایران دارد. در دوران صفویه و قاجار که رد پای جهانگردان و مستشرقین که بعضا پزشک بودند، به ایران باز شد و آنها در سفرنامه‌های خود از عید قربان یاد کردند. تاورنیه، جهانگرد فرانسوی، در عصر صفوی بارها به ایران سفر کرد و در سفرنامه خود از عید قربان چنین یاد می‌کند که ایرانیان این عید را بسیار باشکوه برگزار می‌کنند. بنا به گفته او، سه روز قبل از عید قربان ایرانی‌ها ماده‌شتری را با گل بنفشه و شاخ‌وبرگ درخت کاج و دیگر سبزی‌ها می‌آراستند و به چشمان آن سرمه می‌کشیدند و آینه‌ای به پیشانی‌اش آویزان می‌کردند. آنها دستمالی ابریشمی به گردن شتر می‌بستند و سه کودک را بر آن سوار می‌کردند و در شهر می‌گرداندند. دالمانی، تاریخ‌نگار و هنرپژوه در کتاب خود «سفرنامه از خراسان تا بختیاری» روز عید قربان را در دوره قاجار به توصیف درمی‌آورد که شباهت زیادی به بزرگداشت این عید در دوران صفوی دارد.
اقوام ایرانی و عید خشیت
عید سعید قربان در میان اقوام ایرانی نیز اهمیت زیادی دارد. این عید نزد کردنشینان رنگ‌وبویی از باورها و سنت‌های کهن آنها را در خود نهفته دارد. برگزاری دف‌نوازی و شادی و برگزاری مراسمی خاص در مساجد، دید و بازدید، دست‌گیری از نیازمندان و مهمان‌کردن فامیل و آشنایان و زیارت اهل قبور از نمونه مراسم آنهاست. برای ترک‌ها و بختیاری‌ها نیز این عید از اعیاد بزرگ محسوب می‌شود و دید و بازدید و اطعام فقرا از کارهای واجب در میان آنهاست و غذایی که در بین آنها پخته می‌شود با یکدیگر متفاوت است. عرب‌های خوزستان و مردم بلوچ نیز این روز را با مراسمی خاص و به شیوه‌ای آیینی و بومی گرامی می‌دارند. این عید از بزرگ‌ترین اعیاد ترکمنان و عیدی سه‌روزه محسوب می‌شود. آنها با فرهنگ و آداب و رسوم خاص خود این روز را بزرگ می‌دارند، به یکدیگر نان و روغن خوش‌عطروبو هدیه می‌دهد و قربانی‌ها را قبل از قربان‌کردن نشانه‌گذاری می‌کنند. آنها به همراه گوشت قربانی مبالغ نقدی و کالا نیز به نیازمندان هدیه می‌دهند.
عید قربان از اعیاد بزرگ مسلمانان است و ماهیت آن بر مبنای قربانی بنا شده است. مسلمانان واقعی در کنار قربانی کردن حیوان و اطعام فقیران و نیازمندان و انفاق در راه حق، نفس و ماسوی را نیز در برابر ذات بیکران احدیت قربانی می‌کنند. این عید بزرگ از گذشته‌ای دور در ایران بزرگ داشته می‌شد و اکنون نیز اقوام مختلف ایران آن را گرامی می‌دارند.