سرویس ادبیات خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا): درباره میزان کاربرد هوش مصنوعی در حوزه ترجمه نظرهای مختلفی وجود دارد. برخی از مترجمان و متخصصان هوش مصنوعی اعتقاد دارند می‌توان از هوش مصنوعی به عنوان جانشین مترجمان انسانی استفاده کرد و برخی مخالف هستند و تاکید دارند هنوز زمان استفاده از نرم‌افزارهای هوش مصنوعی در ترجمه به‌ویژه در حوزه ادبیات فرانرسیده است. دقایقی در گفت‌وگو با نازنین احسانی طباطبایی، مترجم و زبان‌شناس نظر وی را درباره کارکردهای هوش مصنوعی در ترجمه ادبی جویا شده‌ایم که در ادامه می‌خوانید.

بیش از یک سال است که هوش مصنوعی در کسب وکارهای مختلف و از جمله در صنعت ترجمه تحولاتی ایجاد کرده است، دلیل اقبال به چنین نرم‌افزارهایی چیست؟

مهم‌ترین دلیل اقبال به نرم‌افزارهای هوش مصنوعی در حوزه زبان و ترجمه نیاز روزافزون به ارتباطات چندزبانه و جهانی‌شدن است؛ مترجمان در گذشته اغلب با روش‌های سنتی و زمان‌بر محتوا را از زبانی به زبان دیگر ترجمه می‌کردند و کم‌کم با رواج تکنیک‌های رایانه‌ای مانند «ترجمه به کمک کامپیوتر» (CAT) نرم‌افزارهای مختلفی به کمک مترجمان آمدند. اگر مترجمان حرفه‌ای از این نرم‌افزارها به عنوان دستیار استفاده کنند هم به کار آنها سرعت می‌بخشد و هم به افزایش درآمدشان کمک می‌کند، اما روح بخشیدن به متن برعهده مترجم انسانی است و هوش مصنوعی هنوز به مرحله‌ای نرسیده که بتواند ظرایف معنایی و فرهنگی را تشخیص دهد با یک مثال ساده از یکی از کتاب‌هایی که ترجمه کردم این نکته را برای شما روشن می‌کنم. نویسنده در بخشی از رمان خود از اصطلاح «cat out of bag» استفاده کرده بود و اگر قرار باشد چنین عبارتی کلمه به کلمه ترجمه شود، به هیچ عنوان معنای اصلی آن یعنی «بر ملا شدن حقیقت» را نمی‌رساند. یا در ترجمه از فارسی به زبان‌های نرم‌افزار ترجمه تشخیص نمی‌دهد که اصطلاح «مثل آب خوردن» کنایه از آسانی و سادگی است. ضمن آنکه سرعت تولید اصطلاحات جدید در زبان محاوره، به خصوص در نسل جدید و نوجوان به اندازه‌ای سریع است که گاهی مترجمان انسانی هم باید کمی درباره آن‌ها پرس‌وجو کنند تا مفهوم درست را برگردان کنند و بنابراین داده‌های پیش‌فرض نرم افزارهای هوش مصنوعی برای ترجمه کافی نیستند.

چرا با وجود چنین نرم‌افزارهایی همچنان به مترجم‌های انسانی نیاز داریم؟

شاید خوب باشد پیشینه‌ای تاریخی از یک اشتباه بزرگ و مشهور را در ترجمه بیان کنم که به پرتاب نخستین بمب اتمی جهان در هیروشیما منجر شد! در ژوئیه ۱۹۴۵، در جریان نشستی در شهر پوتسدام آلمان، رهبران متفقین شرایط تسلیم ژاپن را مطرح کردند و منتظر پاسخ ژاپنی‌ها ماندند. آنها در شرایط مطرح‌شده، هشدار داده بودند که هرگونه پاسخ منفی ژاپنی‌ها به تخریب فوری و کامل منجر می‌شود سپس کانتارو سوزوکی، نخست‌وزیر وقت ژاپن در یک نشست خبری در پاسخ به سوال خبرنگاران که نظر او را در خصوص شرایط تسلیم پرسیدند به جای اظهار نظر از کلمه «Mokusatsu» استفاده کرد که در ژاپنی به معنای «سکوت» است و چون این کلمه معانی مختلفی داشت خبرگزاری‌های بین‌المللی به اشتباه آن را به این تعبیر کردند که دولت ژاپن این اولتیماتوم را «شایسته اظهار نظر» نمی‌داند. این کلمه و ترجمه اشتباه آن خشم مقامات آمریکایی را برانگیخت و آن را نشانه‌ای از روحیه خشک و متعصب ژاپنی دانستند که در نهایت منجر به تصمیم آمریکایی‌ها برای پرتاب بمب اتمی و در نتیجه ویرانی هیروشیما شد. شاید به سختی بتوان مثال دیگری یافت که نتیجه ویرانگر ترجمه اشتباه در این ابعاد بزرگ با تلفات عظیم انسانی را نشان دهد. این حساسیت‌های دردسرآفرین با گسترش شبکه‌های اجتماعی در دنیای امروز بسیار بیشتر شده است، چرا که گاهی یک مفهوم اصلاً در فرهنگ زبان مقصد وجود ندارد و نرم‌افزارها بدون توجه به بار معنایی و تأثیر اجتماعی یک عبارت یا کلمه، آن را در بسیاری از مواقع به اشتباه ترجمه می‌کنند و ممکن است هزاران هزار کاربر را گمراه کنند. در حوزه پزشکی این حساسیت به اوج خود می‌رسد، زیرا با جان انسان‌ها سروکار دارد و تکیه صِرف به مدل‌های زبانی هوش مصنوعی در این زمینه می‌تواند مرگبار باشد. یک نکته مهم دیگر این است که هوش مصنوعی به انگلیسی فکر می‌کند، زیرا زبان برنامه‌نویسی هوش مصنوعی انگلیسی است و بنابراین برونداد مدل‌های بزرگ زبانی بر اساس مفاهیم و فرهنگ زبان انگلیسی است و از زیرفضای انگلیسی عبور می‌کند که می‌تواند سوگیری ایجاد کند، حتی اگر به زبان‌های مختلف از آن سؤال بپرسیم. این روند، تنوع در اتباطات فرهنگی را به سمت تک‌بعدی‌شدن می‌برد و استفادۀ صِرف از این مدل‌ها می‌تواند یک جهان‌بینی محدود و سوگیری فرهنگی ایجاد کند.

با همه این اوصاف مزایای استفاده از هوش مصنوعی در صنعت ترجمه چیست و چگونه می‌توان از آن به طور بهینه سود برد؟

نرم‌افزارهای هوش مصنوعی سرعت کار را بالا می‌برند و در بیشتر مواقع رایگان هستند، پس هم از نظر وقت و هم هزینه صرفه اقتصادی دارند، اما سریع و رایگان بودن همیشه به معنای بهتر بودن نیست، به خصوص آنکه شالوده هر ترجمه‌ای برآمده از ادبیات، واژه و معناست، یعنی با جنبه‌های غیرمادی سروکار دارد؛ همان جنبه‌ای که هوش مصنوعی بویی از آن نبرده است. بنابراین، همان طور که ابزارهای فناورانه در صنایع دیگر با نظارت متخصصان و اهل فن آن حوزه می‌توانند مفید و تسریع‌کننده باشند، نرم‌افزارهای ترجمه که مبتنی بر هوش مصنوهی هستند نیز باید با نظارت مترجم‌های انسانی مورد استفاده قرار بگیرند تا برونداد مناسبی به دست بدهند. پارلمان اروپا در ماه گذشته قانون هوش مصنوعی را تصویب کرد که اولین قانون جامع هوش مصنوعی در جهان است و از توسعه‌دهندگان این فناوری خواست که در مورد داده‌های مورد استفاده برای آموزش مدل‌های خود شفاف باشند و قوانین حق نشر در اتحادیه اروپا را رعایت کنند. آینده صنعت ترجمه نبرد بین هوش مصنوعی و مترجمان انسانی نیست و بلکه ترکیبی از همکاری، فناوری و تخصص انسانی خواهد بود که می‌تواند صنعت ترجمه را متحول کند. هوش مصنوعی از توانایی انجام ترجمه‌های بزرگ و سریع برخوردار است که ترجمه را آسان و مقرون‌به‌صرفه می‌کند. با این حال، ترجمه‌هایی که باید باکیفیت بالا و دقیق ترجمه شوند نیاز به درک انسانی دارند. در آینده، مترجمان انسانی می‌توانند از نقاط قوت هوش مصنوعی بهره بگیرند و بر محدودیت‌های انسانی خود مانند مقیاس‌پذیری و زمان غلبه کنند.