درهنر دینی و به‌ویژه نقاشی، اهمیت نماد‌های دینی در جاودانگی و نامیرایی اثر هنری جلوه می‌کند؛ زیرا هنرمند با الهام از مفاهیم دینی، اندیشه نهفته در کار هنری را به قدرت لایتناهی آفریدگار هستی پیوند میدهد. هنر و امر قدسی همواره در طول تاریخ دو عنصر جدایی‌ناپذیر بوده‌اند و یکی از وجوه پررنگ هنر و به‌ویژه نقاشی ایرانی در دوران اسلامی، بازتاب امر دینی در اثر هنری است و هنرمندان با تأسی از ادبیات و محتوای متون دینی به خلق اثر پرداخته‌اند. پیوند بین هنر و ادبیات ایرانی در دوران اسلامی نیز نشأت‌گرفته از بینش مشترک اخلاقی و مذهبی و برای رسیدن به حقیقت معنا و درک انوار الهی است.
ساحت ارادت هنر به شمس‌الشموس(ع)
یکی از جلوه‌های امر دینی در هنر ایران را باید در آثاری جست‌وجو کردکه هنرمند برای تجسم اندیشه‌اش مستقیم یا غیرمستقیم از کلام و سیره اولیای الهی و معصومان(ع) وام گرفته است. حضور امام‌رضا(ع) در ایران و شهادت ایشان در خطه توس، یکی از مقاطع مهم و شگفت‌انگیز تاریخ هنر ایران‌زمین را رقم زد؛ به‌طوری‌که بسیاری ازهنرمندان برای عرض ارادت به ساحت مقدس آن امام همام، به بهترین و فاخرترین شکل ممکن به خلق اثر هنری پرداختند وابعاد آن رامی‌توان درهمه شئون زندگی ودرهمه قالب‌های هنری، به‌ویژه در کتیبه‌ها، تذهیب‌ها، کتاب‌آرایی‌ها و بسیاری دیگر از انواع هنر دید. البته نقاشی ایرانی هم از این امر مستثنا نبود؛ چه بسیار آثار هنری فاخری که از سوی هنرمندان ایرانی و برای عرض ارادت به پیشگاه معصومان(ع) خلق شدند و کم نیستند آثاری که چشم‌نوازی‌های بسیار کردند و به برکت ساحت قدسی شمس‌الشموس(ع) در تاریخ هنر ایران ماندگار شدند.
تاثیر امام رئوف بر مکتب اصفهان
توجه به امر شیعی دردوران صوفیه واوج‌گیری هنرمکتب اصفهان یکی ازنمونه‌هایی که به‌خوبی نشان میدهد،حضور امام رضا(ع) چه تاثیری بر هنر تصویرسازی ایرانی داشته است.یکی ازنمونه‌های درخشان ازآثار دراین زمینه، طرحی ازرضا عباسی، نگارگر مشهور تاریخ هنر ایران‌زمین است که نگارگری دوران صفویه و مکتب اصفهان را به اوج رساند. این طراحی با عنوان «زائر حرم مشهد» از آثار به‌جامانده اوست که امروزه در انگلستان نگهداری می‌شود. او در این تصویر زائری را در آستانه حرم ترسیم کرده که کلاه ازسربرداشته وخجل به پابوس شاه خراسان می‌رود. هنرمندان بسیار دیگری در دوره‌های تاریخی، ارادت‌شان را به هشتمین خورشید آسمان امامت نشان داده‌اند که بخشی از نمود آن را می‌توان در پرده‌های نقاشی دوران قاجار جست‌وجوکرد.
رواج نقاشی‌های پشت شیشه با زوار امام غریب
در دوران قاجار با رشد تصویر از امام مهربانی‌ها روبه‌رو هستیم؛ این رشد به دلیل گسترش تصویر میان عامه مردم بود که به‌واسطه نقاشی‌های پشت شیشه تا نقاشی قهوه‌خانه‌ای شکل گرفت که همه بیانگر بخشی از ارادت و دل‌باختگی مردم به امام غریب است.زنده‌یاد هادی سیف، پژوهشگر حوزه هنر در حوزه نقاشی قهوه‌خانه‌ای درباره تاریخچه پرداختن هنرمندان خیالی‌ساز دوران قاجار به مضامینی درباره زندگی امام رضا(ع) می‌نویسد: مضامینی که حول زندگی امام رضا(ع) می‌گردد، ارتباط تنگاتنگی با نقاشان خیالی‌ساز در حوزه نقاشی قهوه‌خانه‌ای و نقاشی پشت‌شیشه دارد؛ زیرا زمانی که هنوز عکاسی رواج نیامده بود، زوار حرم امام هشتم در زمان اقامت در مشهد به هنرمندان سفارش نقاشی پشت شیشه با موضوع امام رضا می‌دادند و به همین دلیل عمدتا نقاشان ساکن مشهد این آثار را خلق کرده‌اند. مثلا این موضوع را می‌توان در آثار مرحوم حسین همدانی که مدتی مقیم مشهد بود، دید که نمونه آثار بسیار خوبی دارد. این رویه هنوز هم ادامه دارد و برادران حمیدی نیز همین الان مشغول به فعالیت هستند و روایاتی که مربوط به امام هست ازجمله «ضامن آهو» و «زهر خوراندن به امام» را سفارش گرفته و کار می‌کنند. این پژوهشگر همچنین درباره هنرمندان نقاشی قهوه‌خانه‌ای نیز توضیح میدهد: کارهای هنرمندانی مانند حسین قوللر آغاسی یا محمد مدبر در حوزه نقاشی قهوه‌خانه‌ای، نمونه‌های عالی است که احتمالا هرکدام از آنها نمونه نقاشی پشت شیشه هم داشته است. این موضوع روی کاشی‌ها نیز نمود دارد و به‌خصوص همان روایت یا ضامن آهو را می‌بینیم که سخت مورد اقبال بوده دلیل آن هم این بوده که تمام عناصر جذاب برای یک نقاش خیالی سازرا در خودداشته است؛عناصری مانند دشت، آهو و شکارچی و امام معصوم به عنوان نمادی از روشنایی.
نگاه مردم به امام رضا(ع) در شمایل‌نگاری
در دوران قاجار پرتره‌سازی و شمایل‌نگاری نیز رواج گستره ای یافت. بابررسی آثار این دوره می‌توان دریافت که هنر پرتره‌نگاری به‌واسطه ترسیم چهره رجال و شاهزادگان به خدمت درآمد اما این شیوه هنری در میان مردم عامه که توجه خاصی به دین به‌ویژه مهمان ایران امام رضا(ع) داشتند در قبال شمایل‌نگاری به‌کار گرفته شد. یکی از نمونه‌های قدیمی این شمایل‌نگاری اثر استاد عنایت است که قدیمی‌ترین نقاشی موجود از تمثال مبارک امام رضا(ع) با قدمتی قریب به ۸۰ سال است. این اثر ارزشمند با ابعاد ۱۰۰ در ۷۰ سانتی‌متر با پاستل روی مقوا پدید آمده و از این منظر که نخستین تمثال نقاشی‌شده حضرت امام رضا(ع) و منبع الهام تصاویر بعدی بوده، بسیار حائز اهمیت است.
نگارگری معاصر وامدار امام مهربانی‌ها
با ظهور هنر عکاسی و شکل‌گیری عکاسی حرم در جوار بارگاه امام رضا(ع)، پرداخت به موضوع زندگی این امام همام به شکل تازه‌ای در نگارگری معاصر ایران نمود پیدا کرد، محمود فرشچیان از جمله این هنرمندان بود که با تاسی از مکتب اصفهان، نگارگری معاصر را به اعتلا رساند. عرض ارادت این هنرمند با دو تابلو ضامن آهو در سال ۵۸ و ۸۹ به خوبی نشان میدهد که امام مهربانی‌ها چه تاثیری بر هنر ایران داشته و نگارگران به نام دیگری همچون محمدباقر آقامیری نیز این توجه به امام مهربانی را در آثار خود ادامه داده‌اند.
هنر معاصر در خدمت شاه خراسان
البته توجه به امام رضا(ع) محدود به نگارگری نیست و نقاشی معاصر ما نیز توجه ویژه‌ای به شاه خراسان دارد که شاید نمونه اعتلایافته آن، آثار حسن روح‌الامین باشد. این هنرمند که او را با عنوان تصویرساز اهل بیت(ع) می‌شناسیم، آثار متعددی با موضوع امام رضا دارد، «دعای باران»، «شرطِ توحید»، «روح‌الرضا علیه‌السلام» و «مائده» که به‌تازگی رونمایی شده از آن جمله است. اما آنچه در نقاشی‌های معاصر با موضوع امام رضا(ع) جلب توجه می‌کند، روایتگری از زندگی وتاثیرات این امام همام بر فرهنگ ایرانی است که این شیوه تا پیش از این سابقه نداشته است و امروز به شکل مفهومی خود را در نقاشی معاصرنشان میدهد.
ساحت ارادت هنر به شمس‌الشموس(ع)
یکی از جلوه‌های امر دینی در هنر ایران را باید در آثاری جست‌وجو کردکه هنرمند برای تجسم اندیشه‌اش مستقیم یا غیرمستقیم از کلام و سیره اولیای الهی و معصومان(ع) وام گرفته است. حضور امام‌رضا(ع) در ایران و شهادت ایشان در خطه توس، یکی از مقاطع مهم و شگفت‌انگیز تاریخ هنر ایران‌زمین را رقم زد؛ به‌طوری‌که بسیاری ازهنرمندان برای عرض ارادت به ساحت مقدس آن امام همام، به بهترین و فاخرترین شکل ممکن به خلق اثر هنری پرداختند وابعاد آن رامی‌توان درهمه شئون زندگی ودرهمه قالب‌های هنری، به‌ویژه در کتیبه‌ها، تذهیب‌ها، کتاب‌آرایی‌ها و بسیاری دیگر از انواع هنر دید. البته نقاشی ایرانی هم از این امر مستثنا نبود؛ چه بسیار آثار هنری فاخری که از سوی هنرمندان ایرانی و برای عرض ارادت به پیشگاه معصومان(ع) خلق شدند و کم نیستند آثاری که چشم‌نوازی‌های بسیار کردند و به برکت ساحت قدسی شمس‌الشموس(ع) در تاریخ هنر ایران ماندگار شدند.
تاثیر امام رئوف بر مکتب اصفهان
توجه به امر شیعی دردوران صوفیه واوج‌گیری هنرمکتب اصفهان یکی ازنمونه‌هایی که به‌خوبی نشان میدهد،حضور امام رضا(ع) چه تاثیری بر هنر تصویرسازی ایرانی داشته است.یکی ازنمونه‌های درخشان ازآثار دراین زمینه، طرحی ازرضا عباسی، نگارگر مشهور تاریخ هنر ایران‌زمین است که نگارگری دوران صفویه و مکتب اصفهان را به اوج رساند. این طراحی با عنوان «زائر حرم مشهد» از آثار به‌جامانده اوست که امروزه در انگلستان نگهداری می‌شود. او در این تصویر زائری را در آستانه حرم ترسیم کرده که کلاه ازسربرداشته وخجل به پابوس شاه خراسان می‌رود. هنرمندان بسیار دیگری در دوره‌های تاریخی، ارادت‌شان را به هشتمین خورشید آسمان امامت نشان داده‌اند که بخشی از نمود آن را می‌توان در پرده‌های نقاشی دوران قاجار جست‌وجوکرد.
رواج نقاشی‌های پشت شیشه با زوار امام غریب
در دوران قاجار با رشد تصویر از امام مهربانی‌ها روبه‌رو هستیم؛ این رشد به دلیل گسترش تصویر میان عامه مردم بود که به‌واسطه نقاشی‌های پشت شیشه تا نقاشی قهوه‌خانه‌ای شکل گرفت که همه بیانگر بخشی از ارادت و دل‌باختگی مردم به امام غریب است.زنده‌یاد هادی سیف، پژوهشگر حوزه هنر در حوزه نقاشی قهوه‌خانه‌ای درباره تاریخچه پرداختن هنرمندان خیالی‌ساز دوران قاجار به مضامینی درباره زندگی امام رضا(ع) می‌نویسد: مضامینی که حول زندگی امام رضا(ع) می‌گردد، ارتباط تنگاتنگی با نقاشان خیالی‌ساز در حوزه نقاشی قهوه‌خانه‌ای و نقاشی پشت‌شیشه دارد؛ زیرا زمانی که هنوز عکاسی رواج نیامده بود، زوار حرم امام هشتم در زمان اقامت در مشهد به هنرمندان سفارش نقاشی پشت شیشه با موضوع امام رضا می‌دادند و به همین دلیل عمدتا نقاشان ساکن مشهد این آثار را خلق کرده‌اند. مثلا این موضوع را می‌توان در آثار مرحوم حسین همدانی که مدتی مقیم مشهد بود، دید که نمونه آثار بسیار خوبی دارد. این رویه هنوز هم ادامه دارد و برادران حمیدی نیز همین الان مشغول به فعالیت هستند و روایاتی که مربوط به امام هست ازجمله «ضامن آهو» و «زهر خوراندن به امام» را سفارش گرفته و کار می‌کنند. این پژوهشگر همچنین درباره هنرمندان نقاشی قهوه‌خانه‌ای نیز توضیح میدهد: کارهای هنرمندانی مانند حسین قوللر آغاسی یا محمد مدبر در حوزه نقاشی قهوه‌خانه‌ای، نمونه‌های عالی است که احتمالا هرکدام از آنها نمونه نقاشی پشت شیشه هم داشته است. این موضوع روی کاشی‌ها نیز نمود دارد و به‌خصوص همان روایت یا ضامن آهو را می‌بینیم که سخت مورد اقبال بوده دلیل آن هم این بوده که تمام عناصر جذاب برای یک نقاش خیالی سازرا در خودداشته است؛عناصری مانند دشت، آهو و شکارچی و امام معصوم به عنوان نمادی از روشنایی.
نگاه مردم به امام رضا(ع) در شمایل‌نگاری
در دوران قاجار پرتره‌سازی و شمایل‌نگاری نیز رواج گستره ای یافت. بابررسی آثار این دوره می‌توان دریافت که هنر پرتره‌نگاری به‌واسطه ترسیم چهره رجال و شاهزادگان به خدمت درآمد اما این شیوه هنری در میان مردم عامه که توجه خاصی به دین به‌ویژه مهمان ایران امام رضا(ع) داشتند در قبال شمایل‌نگاری به‌کار گرفته شد. یکی از نمونه‌های قدیمی این شمایل‌نگاری اثر استاد عنایت است که قدیمی‌ترین نقاشی موجود از تمثال مبارک امام رضا(ع) با قدمتی قریب به ۸۰ سال است. این اثر ارزشمند با ابعاد ۱۰۰ در ۷۰ سانتی‌متر با پاستل روی مقوا پدید آمده و از این منظر که نخستین تمثال نقاشی‌شده حضرت امام رضا(ع) و منبع الهام تصاویر بعدی بوده، بسیار حائز اهمیت است.
نگارگری معاصر وامدار امام مهربانی‌ها
با ظهور هنر عکاسی و شکل‌گیری عکاسی حرم در جوار بارگاه امام رضا(ع)، پرداخت به موضوع زندگی این امام همام به شکل تازه‌ای در نگارگری معاصر ایران نمود پیدا کرد، محمود فرشچیان از جمله این هنرمندان بود که با تاسی از مکتب اصفهان، نگارگری معاصر را به اعتلا رساند. عرض ارادت این هنرمند با دو تابلو ضامن آهو در سال ۵۸ و ۸۹ به خوبی نشان میدهد که امام مهربانی‌ها چه تاثیری بر هنر ایران داشته و نگارگران به نام دیگری همچون محمدباقر آقامیری نیز این توجه به امام مهربانی را در آثار خود ادامه داده‌اند.
هنر معاصر در خدمت شاه خراسان
البته توجه به امام رضا(ع) محدود به نگارگری نیست و نقاشی معاصر ما نیز توجه ویژه‌ای به شاه خراسان دارد که شاید نمونه اعتلایافته آن، آثار حسن روح‌الامین باشد. این هنرمند که او را با عنوان تصویرساز اهل بیت(ع) می‌شناسیم، آثار متعددی با موضوع امام رضا دارد، «دعای باران»، «شرطِ توحید»، «روح‌الرضا علیه‌السلام» و «مائده» که به‌تازگی رونمایی شده از آن جمله است. اما آنچه در نقاشی‌های معاصر با موضوع امام رضا(ع) جلب توجه می‌کند، روایتگری از زندگی وتاثیرات این امام همام بر فرهنگ ایرانی است که این شیوه تا پیش از این سابقه نداشته است و امروز به شکل مفهومی خود را در نقاشی معاصرنشان میدهد.
نظر شما