از موارد پرتکرار و تأکید شده در بیانات علی بن موسی الرضا(ع) و سبک زندگی ایشان، نشاط و شادابی در کنار اعتدال است. دو مؤلفه اثرگذار در سبک زندگی شیعیان که بر اساس آموزه‌های دینی و سبک زندگی رضوی، سرگرمی و شادی بخشی از زمان شیعیان را به خود اختصاص می‌دهد و افراط در لذت‌جویی و سرگرمی نیز از مصادیق لهو و تن‌پروی شناخته می‌شود.
در گفت‌وگو با دکتر مجید کافی، محقق مطالعات اسلامی و عضو هیئت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه رابطه این دو را در سیره رضوی مورد بررسی قرار دادیم.
شادمانی و نشاط در سیره رضوی
دکتر مجید کافی با اشاره به دو عامل نشاط و شادابی در کنار اعتدال توضیح می‌دهد: بر اساس آنچه در روایات نقل شده است، برای نشاط و شادابی شاخصه‌هایی عنوان شده و تعابیری مانند شوخی، خنده و مزاح کردن داریم. در اصول کافی؛ مهمترین کتاب حدیث شیعه از امام رضا(ع) روایتی مربوط به مدح شادی مؤمنین و تعادل در شوخی و مزاح ذکر شده است. شخصی به نام معمر بن خلاد می‌گوید: از امام رضا(ع) پرسیدم: قربانت شوم، اگر کسی در میان جمعیتی باشد که هنگام سخن گفتن با یکدیگر شوخی می‌کنند و می‌خندند وظیفه او چیست؟ فرمود: باکی نیست تا زمانی که نباشد؛ و من گمان دارم که مقصود حضرت ناسزا گفتن بود، یعنی در صورتی که شوخی توأم با فحش و ناسزاگویی نباشد اشکالی ندارد. اعتدال در شوخ طبعی جزو فرهنگ رضوی است و در روایتی از کتاب عیون اخبار الرضا(ع) آمده که امام را هرگز با خنده شدید ندیدند، بلکه ایشان همواره متبسم بود.
این محقق مطالعات اسلامی به روایت دیگری از بحارالانوار اشاره کرده و توضیح می‌دهد: یکی از شاخص‌های نشاط، سیر و سیاحت و سفرکردن بوده و عدم سیر و سیاحت با عامل کسالت و خمودی در ارتباط است. با مراجعه به آموزه‌های امام رضا(ع) می‌توان این مسئله را به دست آورد که شادی و سرور جایگاه ویژه‌ای در سبک زندگی اسلامی دارد. ایشان اهتمام ویژه‌ای به این مسئله داشتند و سعی می‌کردند در چارچوب سبک زندگی اسلامی حدود و ثغور شادی و سرور ممدوح را مشخص کنند. در حدیثی از امام هشتم(ع) که مضمون آن در احادیث دیگری نیز آمده نقل شده است که کوشش کنید اوقات روز شما چهار ساعت باشد. ساعتی برای عبادت و خلوت با خدا، ساعتی برای تأمین معاش، ساعتی برای معاشرت با برادران مورد اعتماد و کسانی که شما را به عیب هایتان واقف می‌کنند و در باطن به شما خلوص و صفا دارند و ساعتی را هم به تفریحات و لذایذ خود اختصاص دهید و از مسرت و شادی ساعات تفریح، نیروی انجام وظایف وقت‌های دیگر را تأمین کنید. نه خود را به فکر فقر مشغول دارید و نه درازی عمر، چون اندیشیدن در مورد فقر، انسان را بخیل می‌کند و اندیشه در مورد درازی عمر بر حرص می‌افزاید. بهره خود در دنیا را در امور حلال قرار دهید. امام رضا(ع) در این حدیث گهربار، فرح و شادمانی و نشاط را یکی از ارکان اساسی در زندگی در ساعات شبانه روز معرفی می‌کنند.
لذت‌های حلال و لذت‌های آسیب‌زا
عضو هیئت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه با بیان اینکه امام رضا(ع) از جنبه‌های مختلفی شیعیان را به رعایت اعتدال و میانه‌روی سفارش کرده‌اند، توضیح می‌دهد: در روایتی که در بحارالانوار آمده، امام رضا(ع) شرطی را برای لذت بردن بیان می‌کند که آن پرداختن به لذات حلال است زیرا استفاده از نعمت‌های دنیوی و لذات حلال، به روح و بدن انسان قدرت و نشاط می‌بخشد و شخص را برای انجام وظایف و واجبات آماده و مهیا می‌کند. ایشان ضمن پرهیز دادن از افراط و تفریط در مورد نحوه تعامل با زندگی روزمره می فرماید: «شرافت انسان آسیب نزند، مسرفانه نباشد و باعث شود انسان در انجام امور زندگی موفق تر شده و باعث بهتر انجام دادن امور زندگی باشد». همچنین امام رضا(ع) فرموده است که «از ما نیست آن که دنیای خود را برای دینش و دین خود را برای دنیایش ترک گوید. برای خودتان بهرهای از دنیا قرار دهید، به اینکه خواسته‌های دل را از حلال به آن بدهید، تا حدی که مروت را از بین نبرد و اسراف در آن نباشد، و بدین وسیله بر کارهای دین کمک بجویید». به عبارتی در انجام امور دینی و زندگی میانه روی و اعتدال برقرار باشد.
دکتر کافی در ادامه اظهار می‌کند: از این روایت در می‌یابیم که که لذت‌ها به دو دسته حلال دنیایی و آسیب‌زا تقسیم می‌شوند و لذت بردن نباید آسیبی برای شرافت انسان به همراه داشته باشد و لذت و میانه‌روی در آن، در سبک زندگی اسلامی به تعادل برسند. امام رضا(ع) همچنین در مورد جایگاه اعتدال در نگاه به قدرت ضمن توصیه به اخلاق مداری می‌فرماید «نگاه کن به کسی که از تو در قدرت پایینتر است و نگاه نکن به کسی که بالاتر از تو است». امام رضا(ع) بر میانه روی و اعتدال در همه کارها از جمله هزینه‌های زندگی توصیه فرموده‌اند. آن حضرت می فرمایند «در هزینه زندگی میانه روی کن؛ به هنگام دارایی و نداری، و همچنین در احسان و نیکی کردن، چه کم باشد و چه زیاد. به درستی که خداوند تبارک و تعالی بخشش پاره‌ای از یک دانه خرما را بزرگ می‌دارد. به حدی که در روز قیامت آن را به اندازه کوه احد بزرگ جلوه می‌دهد.»
بقای زندگی با میانه‌روی در مصرف
امام رضا(ع) میانه‌روی در این زمینه را مایه بقا و دوام زندگی معرفی کرده و کسانی را که در مصرف، به خود و خانواده خود سخت گرفته و خست می‌ورزند و هم آنان که اسراف کرده و زیاده‌روی می‌کنند را از جاده مستقیم بیرون دانسته‌اند.
این پژوهشگر دینی به روایتی اشاره کرده و بیان می‌کند: آمده است که از امام رضا(ع) درباره چگونگی تأمین مخارج خانواده جویا شدم،فرمود: مخارج خانواده حد وسط است میان دو روش ناپسند. گفتم فدایت شوم: به خدا سوگند نمیدانم این دو روش چیست؟ فرمود: رحمت الهی بر تو باد، آیا نمیدانی که خداوند بزرگ اسراف و اقتار یعنی سخت‌گیری را ناخوشایند دارد و در قرآن فرموده است: «و کسانیاند که چون انفاق کنند نه ولخرجی می‌کنند و نه تنگ میگیرند و میان این دو روش حد وسط را برمیگزینند».
دکتر کافی ادامه می‌دهد: امام رضا(ع) همچنین در بیان حکیمانه‌ای ضمن آنکه رعایت اعتدال و اندازه‌گیری در امر معیشت را از نشانه‌های ایمان افراد برشمرده‌اند می‌فرماید: «بر مؤمن و مسلمان به ویژه سرپرست خانواده سزاوار است که وقتی که تنگدست شد برای خانواده‌اش با حساب و درست پول خرج کند و هنگامی که غنی گردید اسباب رفاه و راحتی ایشان را به خوبی فراهم کند» و در بیانی دیگر به صراحت می‌فرمایند«باید در رابطه با مصارف مالی و هزینه زندگی خود و خانواده خویش معتدل و میانه رو باشی.»
اعتدال در مصرف، شاخصه مهم سبک زندگی رضوی
این استاد دانشگاه به دیگر سفارشات حضرت درباره اعتدال اشاره کرده و می‌گوید: در آموزه‌های دینی، مدیریت تغذیه و اعتدال در مصرف مواد غذایی به طور برجسته‌ای بیان شده و ما را از پیامدهای افراط و تفریط در این زمینه بر حذر داشته است. امام رضا(ع) در این باره می‌فرماید: «هر که بیش از اندازه غذا بخورد، آن غذا گوارایش نمی‌شود و هر که به اندازه خورد، نه کم و نه زیاد، آن غذا برایش سودمند است». امام رضا(ع) همچنین می‌فرماید «بدان که بدن انسان همانند زمین پاکیزه‌ای است که برای آباد کردن آن، اگر اعتدال در آن رعایت شود آب به مقدار لازم به آن داده شود، نه آن اندازه که زمین زیر آب غرق شود و نه آن اندازه کم که تشنه بماند، چنان زمین آباد می‌شود و محصول فراوانی می دهد. ولی اگر از رسیدگی صحیح غفلت شود، آن زمین فاسد و تباه می‌گردد. بدن انسان نیز چنین است. با توجه و مراقبت در خوردنی‌ها و نوشیدنی‌ها، بدن سلامت و صحت می یابد و نعمت و عافیت را به دست می‌آورد».
دکتر کافی در پایان در پاسخ به این پرسش که در سبک زندگی امروزی ما چقدر لذت بردن و اعتدال وجود دارد، تصریح می‌کند: متاسفانه به نظر می‌رسد هر دوی این موارد در زندگی امروزی ما کمرنگ شده است. یکی از آسیب‌های مهم در زندگی امروزی ما کم بودن نشاط و اعتدال در زندگی است. بخشی از عدم وجود نشاط و اعتدال در زندگی مردم به دلیل ندانستن و آگاه نبودن آنان است اما برخی دیگر به خاطر برنامه‌ریزی‌هایی است که در جامعه وجود دارد. باید مسئولین ما به مسائل مسائل مادی و معیشتی توجه بیشتری داشته باشند تا مردم بتوانند برای زندگی خود و نشاط در آن برنامه‌ریزی داشته و از آموزه‌های اسلامی و ائمه(ع) مخصوصاً حضرت رضا(ع) برای بهتر زیستن و افزایش سلامت اجتماعی استفاده کنند.
نظر شما