فضل الله میرزایی با عنوان تغییر یافته فضل الله صدر، از اعضای اصلی حزب پان ایرانیست و نماینده مجلس ییست و دوم و بیست و سوم از حوزه انتخابیه کهک قم بود. وی در زمان تحصیل در دانشکده پزشکی دانشگاه تهران، از طریق حسین تجدد از دوستان خویش و از اعضای ارشد حزب پان ایرانیست، با این حزب آشنا گردید و در سال های اولیه عضویت در این حزب، به عنوان عضو عادی به فعالیت پرداخت و دارای مسئولیتی نبود.

پس از فارغ التحصیلی از دانشکده پزشکی، مدتی به طبابت پرداخت اما پس از چندی، برای گذراندن یک دوره آموزش تکمیلی، به انگلستان رفت و در این زمان به واسطه آن که سازمان های حزب پان ایرانیست در اروپا فعالیت منسجمی نداشتند، با استقرار وی در لندن، حزب او را به سمت مسئول سازمان‌های خود در اروپا برگزید تا فعالیت های وی، سمت و سوی منظم و مشخصی داشته باشد. صدر در این دوره با هماهنگی با پزشکپور در زمان حضور شاه در اروپا و تظاهرات دانشجویان عضو کنفدراسیون ها و کمونیست های مخالف شاه، با گردآوری گروهی از طرفداران پان ایرانیست ها، به نفع شاه تظاهرات نمود و حملات مخالفان وی را خنثی کرد. گزارش این اقدام صدر نیز در زمان مشخص از طریق ساواک به شاه اعلام گردید و علی رغم دلگیری محمدرضاشاه از پان ایرانیست ها، فعالیت صدر با رضایت شاه همراه شد.

 بنا بر خاطرات شفاهی دکتر حسین تجدد، شاه با توجه به عملکرد صدر، تصمیم گرفت پان ایرانیست‌ها را تقویت کند و به وسیله این حزب، در برابر ادعاهای توسعه‌طلبانه و واهی جمال عبدالناصر رهبر مصر واکنش نشان دهد. موجبات این کار با میانجیگری سرلشگر پاکروان رئیس وقت سازمان اطلاعات و امنیت کشور انجام گرفت و قرار شد محسن پزشکپور همراه با محمدرضا عاملی تهرانی و صدر که از اعضای کمیته عالی رهبری حزب بودند با شاه دیدار کنند. در این دیدار که در آبان سال 1343ه.ش صورت گرفت، شاه خواسته های خود را مطرح و روال کار و خطوط اساسی فعالیت های حزب را ترسیم کرد و به ساواک دستور داد که صدر را برای ایراد سخنرانی بر ضد عبدالناصر، به چند کشور اروپایی اعزام کند. صدر نیز ماموریت های خود را به انجام رساند و گزارش فعالیت هایش را در13 بهمن 1345 در سن موریتس به شاه تسلیم کرد. پس از این اقدام، به حزب پان ایرانیست اجازه فعالیت سیاسی دوباره و انتشار روزنامه خاک و خون داده شد.

علاوه بر این، مهمترین امتیازی که به پان ایرانیست ها داده شد، داشتن سهمیه پنج نماینده در دوره بیست و دوم مجلس شورای ملی بود. علی رغم اتحاد موجود مابین اعضای حزب تا این زمان، رای گیری به گزارش سازمان ملل در خصوص بحرین و در حقیقت تصویب جدایی این منطقه از ایران، زمینه جدایی فضل الله صدر از این حزب را فراهم کرد. صدر در جریان پاسخ دولت به استیضاح هویدا در ارتباط با ارائه گزارش ارجاع موضوع بحرین به سازمان ملل، به بهانه حضور نداشتن در تهران و عزیمت به مشهد برای دیدار خواهرش، در آن جلسه حضور نیافت. علاوه بر این، وی برخلاف عقیده و آرمان گذشته خویش، در زمان ارائه قطعنامه سازمان ملل برای جدایی بحرین، با نمایندگان احزاب ایران نوین و مردم همگامی نمود و به این قطعنامه رای مثبت داد که این امر، زمینه اخراج وی از حزب پان ایرانیست را فراهم کرد.

پس از این عمل و همراهی با برنامه شاه و دولت، صدر درصدد ایجاد حزبی با عنوان «اتحاد ایرانیان» بود و در مقابل، حسین تجدد نیز در تلاش برای دریافت مجوز تاسیس حزبی با نام «حزب آرمان ایرانیان» بود. از آنجا که در فاصله سال های 1332 تا 1357، حزب مستقلی در ایران به وجود نیامده و همه احزاب رسمی با صلاحدید و نظر شاه شکل می گرفتند، اگر فرد یا گروهی تمایل به ایجاد حزب جدیدی داشت باید سه اصل را در دستور کار خود قرار داده و این اصول را در مرامنامه خود می گنجاند: 1) قانون اساسی 2) نظام شاهنشاهی 3) انقلاب شاه و مردم. بنا به گفته حسین تجدد، در این زمان با رایزنی های صورت گرفته، شاه با نام و تشکیل هر دو حزب موافق بود اما سرانجام پس از مصلحت اندیشی ها و دیدارها، مقرر شد که صدر و تجدد به طور مشترک، یک حزب را تشکیل داده و نام آن را «حزب ایرانیان» گذارده و اساسنامه آن نیز از سوی دو طرف نگاشته شود. براساس توافقات صورت گرفته، صدر به عنوان معاون و تجدد در سمت قائم مقام وی در حزب قرار گرفتند. مرامنامه حزب توسط تجدد براساس متنی که برای تشکیل حزب خویش نگاشته بود، به رشته تحریر درآمد و توسط نصرت الله معینیان رئیس دفتر شاه به وی ارائه و موافقت محمدرضاشاه گرفته شد و حزب در آستانه برگزاری انتخابات دوره بیست و سوم مجلس شورای ملی تاسیس گردید. از جمله اعضای دیگر این حزب که به تدریج به آن اضافه شدند می توان به مجمود جباری بازنشسته وزارت نیرو، منشی قبلی حزب پان ایرانیست، حسین صدر برادر فضل الله صدر و حسن کامبخش اشاره کرد.

روسای حزب برای اظهار عقاید خویش، اقدام به انتشار روزنامه ای با عنوان «ایرانیان» نمودندکه هفته ای یک بار روزهای چهارشنبه منتشر می شد. به نوشته تجدد، در زمان برگزاری انتخابات مجلس بیست و سوم، به صدر اطلاع داده شد که تنها امکان حضور یک نفر از این حزب در این دوره از مجلس وجود دارد و بر طبق دستور صادر شده، باید اعلامیه ای از سوی حزب به این مضمون صادر شود که «حزب ایرانیان چون آمادگی ندارد، بجز یک مورد در انتخابات شرکت نمی کند». با انتشار این اعلامیه از سوی وی و علی رغم مخالفت دیگر اعضا، صدر خود را به عنوان تنها نماینده این حزب از حوزه کهک قم به کرسی مجلس شورای ملی رسانید. سرانجام با تشکیل حزب رستاخیز، تمامی احزاب موجود در کشور از جمله حزب ایرانیان منحل و در حزب جدید به دستور شاه ادغام گردیدند.

با توجه به توضیحات ارائه شده، مهمترین عامل ایجاد حزب ایرانیان و حضور فضل الله صدر در مجلس بعدی، تصویب قطعنامه شورای امنیت در مورد جدایی بحرین از ایران و اخراج وی از حزب پان ایرانیست بود. به دلیل اهمیت این موضوع، به سه نمونه از اسناد موجود در آرشیو مرکز اسناد انقلاب اسلامی در خصوص تصمیم گیری در مورد اخراج صدر و نظر اعضای حزب پان ایرانیست در ارتباط با این تصمیم و همچنین دلایل خود صدر برای خروج از حزب پان ایرانیست اشاره می نماییم.

سند شماره اول

تشکیل جلسه رهبران حزب پان ایرانیست

مورخه 1349/2/17 جلسه ای با حضور محسن پزشکپور، دکتر اسمعیل فریور و دکتر محمدرضا عاملی تهرانی در مورد جریان کار دکتر فضل الله صدر و تصمیم درباره وی در محل دفتر مرکزی حزب پان ایرانیست تشکیل گردید. در این جلسه دکتر عاملی اظهار داشت در حال حاضر افکار عمومی حزب می گوید که دکتر صدر را به علت عدم شرکت در استیضاح از دولت و غیبت در محل حزب اخراج نماییم. پزشکپور گفت بهتر است که عمل اخراج را انجام ندهیم و از وی در حزب سلب شغل گردد. در پایان پیشنهاد مزبور مورد تایید قرار گرفت.

نظریه منبع: دکتر فضل الله صدر در حزب پان ایرانیست طرفدارانی ندارد و فقط دکتر عباس روحبخش به علت کسب پست و مقام از وی پشتیبانی می کند.

نظریه رهبر عملیات: منبع قابل اطمینان بوده و به صحت گزارش وی می توان اعتماد نمود.

سند شماره دوم

تشکیل جلسه افراد حزب پان ایرانیست در محل دفتر مرکزی حزب

از ساعت 19:00 روز پنجشنبه 1349/2/24 جلسه افراد حزب پان ایرانیست با شرکت 150 نفر در محل دفتر مرکزی حزب تشکیل گردید. ابتدا ابراهیم میرانی به افراد حاضر خوش آمد گفت. سپس دکتر محمدرضا عاملی تهرانی به یک سوال درباره اقتصاد پاسخ داد. در این وقت محسن پزشکپور وارد جلسه گردید و اظهار داشت من به عنوان یک حزب با اختیاراتی که دارم به علت این که دکتر فضل الله صدر اولا در جلسه استیضاح حزب ما از دولت در مجلس شرکت نکرد و در ثانی درباره بحرین رای سفید به عنوان موافق به دولت داد، اخراج سرور دکتر فضل الله صدر را از حزب پان ایرانیست اعلام می کنم. در این موقع در حالیکه اشک در چشمان محسن پزشکپور جمع شده بود با حالت ناراحتی گفت من در مرحله اول عدم شرکت دکتر صدر را در جلسه استیضاح نادیده گرفتم و این غم را پنهان نمودم ولیکن امروز ایشان می توانند همکاری خود را با دیگران ادامه دهند. محسن پزشکپور در این وقت از فرط ناراحتی و بغض نمی توانست صحبت کند به سخنان خود خاتمه داد و جلسه مزبور در ساعت 20:15 پایان یافت.

نظر منبع: در این جلسه، ناراحتی حالت گریان محسن پزشکپور در مورد اخراج دکتر فضل الله صدر به طور خاصی جالب توجه بود

نظریه رهبر عملیات: به نظر می رسد دکتر فضل الله صدر موضوع اخراج خویش از حزب پان ایرانیست را قبلا اطلاع داشت و در جلسه علتی روز 24/2/49 مجلس شورای ملی، نامبرده جدا از گروه پارلمانی حزب پان ایرانیست و در ردیق جلو نشسته بود و در اواسط سخنان مجسن پزشکپور از جلسه خارج گردید و رای سفید به دولت داد.

سند شماره سوم

رونوشت گزارش خبر شماره 12527/ه-49/7/11

موضوع: اظهارات آقای دکتر صدر

آقای دکتر صدر در منزل با یکی از دوستان خود مشغول گفتگو بود....دوستش سوال کرد که چرا پس از سال های متمادی فعالیت در حزب پان ایرانیست این حزب را ترک کردید. دکتر صدر اظهار داشت که دلایل زیاد است از جمله یکی این که در مدت فعالیت، این حزب دارای بیلانی نبوده و از طرفی نتوانستند بین افراد و شخصیت های مملکتی نفوذ کند و عقایدی را هم که دارد انجام آن محال است زیرا باید با وضع مملکت پیشرفت نمود منجمله موضوع بحرین که دولت و سازمان ملل خواستار چنین وضعی بوده که مخالفت این حزب بدون اثر می باشد و نمی بایستی مخالفت می نمود و موضوع دیگر این که این حزب دارای یک مرامنامه درستی نیست که افراد و کمیته ها روی آن عمل کنند و همان مرامنامه سالهای قبل را دارند و همچنین آقایان پزشکپور و عاملی دارای حس جاه طلبی و خودخواهی هستند و اصولا به فکر پیشرفت حزب و افراد حزب نیستند. بعد دوستش از دکتر صدر سوال کرد شنیدم شما تصمیم دارید حزبی تشکیل دهید. آیا از افراد حزب پان ایرانیست کسی به شما گرویده است. دکتر صدر جواب داد که قرار است حزبی به نام ایرانیان تاسیس کند و فعلا مشغول نوشتن مرامنامه آن می باشد که حزب دارای کمیته های مشخصی باشد که بتوان از وجود افراد با شخصیت حزبی استفاده کرد و اضافه کرد در حال حاضر عده ای از دوستان سابق به من ملحق شده اند از جمله آقای جباری و عده ای دیگر و خوشحالم که شما هم با ما همکاری کنید و عده ای را تشویق نموده که پس از اعلام حزب ایرانیان به ما بپیوندند و شما مسئولین این حزب را در محل خودتان قبول کنید. دوستش اظهار داشت که چون من در حزب پان ایرانیست ثابت هستم، تا مرامنامه شما را مطالعه کنم و با یک دلایل منطقی جدایی خود را از حزب پان ایرانیست اعلام نکنم نمی توانم فعلا در این مورد جواب مثبتی بدهم و دکتر صدر آدرس دوستش را گرفت و قرار شد که پس ازکامل شدن مرامنامه یک نسخه آن را برای دوستش بفرستد تا مطالعه و نظر قطعی خود را به ایشان اعلام دارند.

شنبه- نظری ندارد

یکشنبه-به گزارش عملیاتی خبر رجوع شود

دوشنبه-چنانچه از مرامنامه مزبور به افراد وابسته به آن حزب به کرمانشاه ارسال گردید به نحو مقتضی تهیه و ارسال خواهد شد و نظریه یکشنبه در گزارش عملیاتی مورد تایید است.

منابع و ماخذ:

-تجدد، حسین، رسولی پور، مرتضی( بهار و تابستان 1389)، حزب ایرانیان و مروری بر کارنامه پان ایرانیست ها( در گفتگو با دکتر حسین تجدد نماینده پیشین مجلس شورای ملی)، فصلنامه تاریخ معاصر ایران، شماره 53 و 54

-تجدد، حسین(اردیبهشت 1389) تاریخچه ی حزب ایرانیان، مجله حافظ، شماره 69

-آرشیو مرکز اسناد انقلاب اسلامی، شماره پرونده :2515؛ شماره کاربرگه: 53؛ کد پرونده: 1-20842

- آرشیو مرکز اسناد انقلاب اسلامی، شماره پرونده :2515؛ شماره کاربرگه: 49؛ کد پرونده:1-20842

- آرشیو مرکز اسناد انقلاب اسلامی، شماره پرونده :2515؛ شماره کاربرگه: 45؛ کد پرونده:1-20842