به گزارش خبرنگار خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، نشست «مردم‌شناسی فوتبال» با حضور علیرضا حسن‌زاده و رضا شجیع، شنبه ۲۲ اردیبهشت‌ماه در کوشک کتاب سی‌وپنجمین نمایشگاه کتاب تهران برگزار شد.

در ابتدای این نشست، علیرضا حسن‌زاده، رئیس پژوهشکده مردم‌شناسی پژوهشگاه وزارت میراث فرهنگی، بیان داشت: مردم‌شناسی هر حوزه، تلاش برای درک عمیق بین فرهنگ و رفتارهای جمعی مردم در آن حوزه است. در قرن بیستم نیاز به ورزشی وجود داشت که در عین جنبه‌های ملی، هویت ملی کشورها در عرصه بین‌المللی را نیز بازنمایی کند. این هویت ملی در عین حال با حوزه عمومی نیز گره می‌خورد و استادیوم بدل به این جلوه از حوزۀ عمومی شد و به تدریج مفهوم هواداری و هویت هوادار شکل گرفت.

او ادامه داد: به‌تدریج فوتبال، جنبۀ صنعتی هم پیدا کرد و اقتصادی پیرامون آن شکل گرفت. در اواخر دهۀ ۵۰ میلادی، فوتبال بدل به عرصه‌ای شد که در آن کشورهای شکست‌خورده در جنگ جهانی، از ظرفیت آن برای جبران شکست در عرصۀ جنگ استفاده کردند. در ابتدا به فرهنگ هواداری و فوتبال نگاه انحراف‌آمیزی می‌شد اما مردم‌شناسی فوتبال توانست این را نشان دهد که فرهنگ هواداری انحراف نیست و گونه‌ای از «شهری شدن» و بخشی از فرهنگ جوانان است.

او افزود: مردم‌شناسی فوتبال توانست نگاه منفی به هواداری فوتبال را پس زند و فوتبال به‌تدریج به سمت بیان و بازنمایی فرهنگ‌های متکثر و هویت ملی رفت. فوتبال در قرن بیستم به عنوان یک «آیین آستانه‌ای» توانست نوجوانان را به گونه‌ای از بلوغ و حس تعلق برساند و امکانی برای بیان تمایز آنان با بزرگسالان نشان شد. فوتبال درعین حال صورتی از فرهنگ کارناوالیسم نیز پیدا کرد و در ایران توانست فرمی از صورت رنگین‌کمانی از هویت ملی را بازنمایی کند.

حسن‌زاده افزود: مهم‌ترین مزیت فوتبال، امکان «محلی‌شدن» آن است و در هر سرزمینی، متناسب با فرهنگ آن سرزمین خودش را نشان می‌دهد. فوتبال در ایران نیز به عنوان روایتی از هویت ملی ظاهر شد. برخلاف نگرش‌های مارکسیستی و چپ‌ها مثل نگاه بوردیو که این ورزش را افیون توده‌ها می‌دانستند، مردم‌شناس‌ها نشان دادند که فرهنگ هواداری، نوعی سوپاپ اطمینان و بیان و بازتابی از هویت ملی است. فوتبال در همه جای جهان زبان اتصال گروه‌های مختلف به هم است و در ایران هم چنین کارکردی دارد.

حسن‌زاده در ادامه با مقایسۀ وضعیت مردم‌شناسانۀ فوتبال پیش و پس از انقلاب، گفت: در پیش از انقلاب چون الگوی توسعه از بالا به پایین بود و دولت تلاش می‌کرد تا خودش متولی توسعۀ فوتبال باشد، فوتبال مردانه و روایتش نیز مردانه‌تر بود؛ اما پس از انقلاب، تمام گروه‌های ملی و زنان وارد فوتبال شدند و صورت جدیدی از هویت ملی نشان داده شد.

در ادامۀ این نشست، رضا شجیع عضو هیأت علمی دانشگاه و پژوهشگر مدیریت ورزشی نیز به بیان نکاتی در رابطه با پیدایی و ریشه‌های فوتبال پرداخت و گفت: فوتبال به‌تدریج تغییر شکل داده و به فرمی که امروز آن را تماشا می‌کنیم رسیده است. فوتبال در فرم ابتدایی، در انگلستان آغاز شد و به این صورت بود که از سر شهر آغاز می‌شد، عده‌ای توپی به میان می‌انداختند و تا ته شهر دنبال آن می‌دویدند. این فرم ابتدایی از فوتبال، مصداقی از هرج‌ومرج و بی‌نظمی و حتی خشونت بود و فوتبال بدل به بهانه‌ای برای اعتراض به نظم آن زمان شد. طبیعتاً در آن زمان، بسیاری از جامعه‌شناسان بر این باور بودند که تنها افراد بی‌مغز سراغ فوتبال می‌روند و کم‌کم برای حل این مسئله، برای فوتبال قوانینی وضع شد و فوتبال امروز محصول انگلستان است و از طریق استعمار صادر شد. در ایران نیز فوتبال باحضور مستشاران انگلیسی در جنوب ایران رواج پیدا کرد. فوتبال چنان توسعه پیدا کرده است که امروز می‌گویند که بعد از زبان انگلیسی، فوتبال زبان دوم جهان است. همه در همه جای جهان، فهم مشترکی از مفاهیم فوتبالی دارند که این مسئله از منظر سیاسی مهم است.

شجیع ادامه داد: از طریق کنش مردم در قبال فوتبال، می‌توانیم به درک مهمی از آنان برسیم. فوتبال فرزند به حق جهان مدرن است و تمام فرآیندهای «عقلانی‌شدن» جهان مدرن در آن پیاده شده است. انسان در جهان مدرن دنبال فرار توهمی برای تاب آوردن زندگی است و چه ابزاری به خوبی فوتبال تا امروز توانسته این وهم و فرار را به بهترین شکل بسازد؟ فوتبال به صورت انحصاری برای هر تماشاگرش وهم منحصر به فرد تولید می‌کند. به عبارت بهتر، دنیای ماشینی «تز»، فوتبال «آنتی تز» و «سنتز» این دو نیز همان وهم مورد نیاز انسان مدرن برای تاب آوردن جهان است.

شجیع افزود: فوتبال را به خوبی می‌توان با الگوی سه ضلعی لکان تحلیل کرد. در امر خیالی، فوتبال بهانه‌ای برای تعمیم «ایگو» است. صحنۀ فوتبال «من ایده‌آل» را تعمیم می‌دهد و برای هوادار آینۀ آنچه دوست دارد ببیند است. صحنۀ فوتبال مملو از نماد است و امر نمادین به خوبی در فوتبال نشان داده می‌شود. خط‌کشی زمین به نماد مرزها، داور به نماد قاضی و نمادهای دیگری که در بازی می‌توان یافت، همه نشان از امر نمادین لکانی دارد. در نهایت در ضلع سوم، سراغ فانتزی‌هایی می‌رویم که این پدیده برای ما می‌سازد؛ این فانتزی‌ها دروازۀ ناخودآگاه هستند و فوتبال به آسانی ناخودآگاه جمعی می‌سازد.

اطلاعات کامل نمایشگاه کتاب ۱۴۰۳ تهران را اینجا بخوانید.