پایایی مکتب تشیع مرهون فداکاری‌ها و اقدامات به‌موقع زنان و مردانی است که واکاوی جنبه‌های گوناگون عملکرد آنان، ما را در طراحی الگوی تمدن اصیل اسلامی و ارائه سبک زندگی دینی رهنمون خواهد کرد. در این میان، زنان در پیشبرد این آیین روح‌بخش نقش‌ مؤثری در سه محور تربیتی، تبلیغی و سیاسی ایفا کرده‌اند.

گفت‌وگوی ما با خانم دکتر سعیده رحیمی، پژوهشگر خانواده و زنان در تاریخ اسلام و نویسنده کتاب بانوان شیعه، درباره جایگاه و نقش فرهنگی و سیاسی بانوان در عصر غیبت صغری است.

تعامل دو سویه زنان با ائمه(ع) زمینه‌ساز رشد تشیع

استاد رحیمی در ابتدای گفت‌وگو با بیان اینکه تعامل زنان با ائمه(ع) تعاملاتی دوسویه بود، توضیح می‌دهد: ائمه(ع) سبب رشد و هویت‌بخشی به بانوان شدند و در مقابل، کنشگری بانوان نیز سبب رشد تشیع شد. این تعامل در دوره منتهی به عصر غیبت امام زمان(عج) با توجه به خطرات و محدودیت‌هایی که برای خانم‌ها وجود داشت، اهمیت بیشتری داشت. در این دوران بنا به دلایل متعددی مانند علل سیاسی؛ حالت تقیه، استتار، دور بودن ایشان از مردم و... تشدید شده بود تا حدی که منزل امام حسن عسکری(ع) تحت شدیدترین کنترل‌ها قرار داشت.

ایشان اظهار می‌کند: ائمه(ع) برای آشنا کردن مردم با امر مهم غیبت، تمهیدات خاصی داشتند. به‌طور نمونه با شیعیان از پشت پرده صحبت می‌کردند، ارتباط چهره به چهره امام و شیعیان بسیار محدود یا تقریباً قطع شده بود. از طرف دیگر، شرایط تقیه بسیار حاد بود. دشمنان در اخبار پیشین از ائمه(ع) آمادگی ولادت منجی را داشتند و می‌دانستند چنین اتفاقی خواهد افتاد. جاسوسان حکومتی که برخی از آن‌ها خانم بودند، داخل خانه امام عسکری(ع) نفوذ داشتند و حتی وضع حمل خانم‌ها را بررسی می‌کردند تا در جریان باشند آیا مهدی(عج) متولد خواهد شد یا نه. البته یکی از ویژگی‌های خاص ولادت امام زمان(عج) این است که مانند حضرت موسی(ع) حمل ایشان بدون هیچ علامتی بود و حتی جاسوسان خانم هم متوجه آن نشده بودند.

وظیفه مهم بانوان شیعی

این پژوهشگر دینی تشریح می‌کند: در شرایط تقیه وضعیت انقلاب‌ها و قیام‌ها به‌گونه‌ای است که باید همه چیز کاملاً مخفیانه صورت گیرد و در این حال، زنان نقش ویژه‌ای دارند. آن‌ها به دلیل جایگاه خانوادگی خود می‎توانند بزرگ‎ترین فعالیت‎‌ها را درون خانه ها رقم زنند. جایگاه بانوان شیعه به‌خصوص بانوان خانه‌ امام حسن عسکری(ع) و فعالیتی که انجام می‌دادند در این دوره بسیار برجسته بود و بی‌شک آقایان نمی‌توانستند به‌خوبی از عهده رازداری و پنهان نگه داشتن امر امامت برآیند. وظیفه‌ سنگین و مهم بانوان منزل امام حسن عسکری(ع) پنهان کردن ولادت امام زمان(عج) بود. وقتی شب نیمه شعبان امام حسن عسکری(ع) به بانو حکیمه گفتند عمه، امشب افطار نزد ما باش که مهدی، منجی ما متولد خواهد شد؛ بانو حکیمه که از اصحاب سرّ امام است، می‌پرسد از کدام یک از این بانوان؟ یعنی هیچ‌کدام از بانوان خانه امام حسن(ع) علامتی از ولادت فرزند و حمل نداشتند. بعد خود امام(ع) جواب می‎دهند از نرجس. غیر از ایشان، نسیم و ماریه، از خادمان خانه امام حسن عسکری(ع) و همین‌طور کنیز ابوعلی خیزرانی بر تولد حضرت مهدی(عج) شهادت داده‌اند.

استاد رحیمی به روایت دیگری اشاره کرده و می‌گوید: شیخ صدوق در روایتی از احمدبن ابراهیم که محدث بزرگ شیعی بود و در عصر امام هادی(ع) و امام حسن عسکری(ع) زندگی می‌کرد، آورده است: «وی پس از شهادت امام حسن عسکری(ع) نزد حکیمه خاتون رفت و از اعتقاد او درباره امامت پس از امام حسن عسکری(ع) پرسید. حکیمه خاتون در پاسخ فرمود به حجةبن الحسن(عج) اقتدا می‌کند. او از محل و شخصیت امام زمان(عج) پرسید، حکیمه در پاسخ فرمود: از دیدگان پنهان است. احمدبن ابراهیم پرسید: پس شیعه به چه‌کسی پناه ببرد؟ حکیمه پاسخ داد به جده، مادر ابومحمد (بانو حَدُیث). او گفت: آیا من به کسی اقتدا کنم که یک زن را وصی خود قرار داده است؟ حکیمه با درایت و درک وسیع خود پاسخ داد: به حسین(ع) اقتدا کن که خواهرش زینب(س) را وصی خویش قرار داد».

نقش تربیتی زنان در عصر غیبت

این استاد حوزه و دانشگاه اظهار می‌کند: نقش مهم دیگر زنان در دوران غیبت، بحث حفاظت از جان امام بود. بانو حُدَیث یکی از بانوان با فضیلت و از اسوه‌های تقوا و شرافت بود که افتخار همسری امام هادی(ع)، مادری امام حسن عسکری(ع) و جده امام زمان(عج) بودن را داشت و در زمان شهادت امام حسن عسکری(ع)، به عنوان وصی ایشان و ملجأ شیعیان شناخته می‌شد. او نقش اساسی و مهمی در جریان‌های سیاسی اجتماعی دوران امامت امام حسن عسکری(ع) و پس از شهادت آن حضرت داشت. بانو حدیث علاوه بر نقش تربیتی و پرورش فرزندی چون امام حسن عسکری(ع) که بر حسب تعلیمات امام هادی(ع)، بر طبق آموزش و پرورش مکتب نبوت بود، به مبارزه سیاسی نیز می‌پرداخت و حتی به خاطر خانم بودن، کمتر موجب حساسیت سیاسی شده و زمان‌های حساس از ایشان استفاده می‌شد، مانند سپردن امام زمان(عج) و رهسپار شدن به مکه مکرمه در دوران امام حسن عسکری(ع). سفر حجی که به امر امام صورت گرفت و تنها یک سفر عبادی و معنوی نبود؛ بلکه پوششی برای حفظ ولی خدا و آخرین گنجینه الهی، حضرت بقیةالله(عج) بود و انتخاب این عنوان نیز برای تنش‌زدایی و زدودن حساسیت دستگاه خلافت صورت گرفت.

وی تصریح می‌کند: آشنایی خدمه خانه با آداب اسلامی از جمله اقدامات بانوان خانه امامان(ع) بود. نقل روایات با مضامین تربیتی و حضور یافتن هنگام ولادت امام معصوم(ع) گونه‌های دیگری از نقش تربیتی آنان بود. از سوی دیگر، روایت احادیث حاوی عقاید امامیه و تأثیرات اجتماعی بانوان شیعه در سایه هجرت به برخی نواحی قلمرو اسلامی از جمله ایران و مصر از اَشکال نقش تبلیغی آنان است. در دوران پایانی امامت و ایام غیبت صغری گواهی بر وجود امام غایب و اسوه شدن در زهد و عرفان به ابعاد نقش تبلیغی زنان اضافه ‌شد. تعامل منفی زنان با نظام حاکم و تلاش برای پایایی گروه کم‌تعداد شیعه در سایه رهنمودها و کارگزاری امامان معصوم(ع) هم نقش سیاسی بانوان شیعه را رقم می‌زد که واکاوی آن، نقش خطیر آنان را به‌ویژه در ایام آغازین غیبت صغری به اثبات می‌رساند.