اگر برخی افراد معاند می‌گویند قرآن برای هزار و ۴۰۰ سال پیش است و کاربردی برای انسان امروز در عصر تمدن و صنعت ندارد، تعجب نکنید. چون صدها سال از طرح این شبهه می‌گذرد و دانشمندان علوم قرآنی به این شبهه پاسخ داده‌اند و معجزه بودن کلام الهی را ثابت کرده‌اند.

معنای اعجاز قرآن

اعجاز در لغت به معنی عاجز ساختن است و گرچه در قرآن مستقیم به کار نرفته اما قرآن مخالفان را دعوت به آوردن ۱۰ سوره و حتی یک سوره مشابه سوره‌های قرآن می‌کند که در اصطلاح به آن تحدی می‌گویند البته قرآن تأکید می‌کند که هرگز کسی نخواهد توانست این کار را انجام دهد.

قرآن، وحی الهی و معجزه پیامبر است که در زمان جهل و ظلمت ظهور کرده و نقطه عطفی در تاریخ فرهنگ و علوم بوده است و تاکنون که ۱۴ قرن از آن گذشته، مطلبی برخلاف علوم و فرهنگ فطری و عقل سلیم عنوان نکرده است.

قرآن برای اینکه انسان‌ها را به کمال سعادت برساند، یک سلسله قوانین و احکامی را وضع کرده است و در حالی‌که این قوانین با منافع قدرت‌طلبان و زراندوزان مطابقت نداشت؛ بنابراین شروع به شبهه‌پراکنی و اشکال‌تراشی نسبت به قرآن کردند و قرآن را یک کتاب معمولی و افسانه پیشینیان پنداشتند.

تحدی چیست؟

قرآن در جواب آنها در آیه ۲۳ سوره بقره فرمود «اگر درباره آن‌چه بر بنده خود (پیامبر) نازل کردیم شک و تردید دارید، (دست‌کم) یک سوره همانند آن بیاورید و گواهان خود را غیر خدا فرا خوانید؛ اگر راست می‌گویید».

این آیه تمام مخالفان را به مبارزه طلبیده است اما از زمان نزول قرآن تا به حال کسی و گروهی نتوانسته است شبیه قرآن بیاورد؛ این همان اعجاز قرآن است.

سوال این‌ است که در قرآن چه اعجازی وجود داشت که دشمنان سعی در مشابه‌سازی قرآن داشته‌اند؟ چند پاسخ در این زمینه می‌توان ارائه کرد:

اول اینکه از صدر اسلام تاکنون مساله مبارزه فرهنگی با قرآن وجود داشت و تاریخ افراد زیادی را نام می‌برد که علیه قرآن، قد علم کردند؛ مثل اسود غسی که در اواخر عمر رسول خدا (ص) به معارضه با قرآن برخاست و دوران ادعای نبوتش چهار سال بود یا عبدالله بن مقفع از نویسندگان معروف قرن دوم هجری که در عصر امام صادق (ع) می‌زیست و داعیه مبارزه با قرآن را داشت.

مسیلمه کذاب نیز در عصر پیامبر اکرم (ص) در سرزمین یمامه ادعای پیامبری کرد و مدعی بود فرشته‌ای برای او وحی می‌آورد و به زعم خود آیاتی را برای مردم می‌خواند. البته افراد دیگری مانند ابوالعلاء معری، احمد بن حسین کوفی و احمد بن عیسی معارضه با قرآن نمودند.

دوم این که اعجاز قرآن محدود به دو خبر غیبی و چند مسئله نجومی نمی‌شود؛ بلکه بحث مفصلی در حد تألیف کتاب را می‌طلبد.

سوم این که برخی تلاش کردند کلامی شبیه قرآن بیاورند که این کار چند علت دارد. دشمنان پیامبر به دنبال آن بودند تا با شبیه‌سازی قرآن، بفهمانند که قرآن وحی الهی نیست؛ بلکه نوشته بشری همچون رسول الله (ص) است و بشر هم در نوشتن، دچار اشتباه و خطا می‌شود و طبق فرهنگ و دانش زمان خود می‌نویسد و قرآن هم خطاپذیر است.

برخی تلاش می‌کنند تا این مطلب را القا کنند که قرآن برای مردمان ابتدایی آمده است اما در عصر حاضر که عصر تمدن و صنعت است، کاربرد عملی ندارد.

نکته دیگر اینکه قوانین قرآن بر اساس حاکم شدن عدالت در جامعه و نفی سلطه‌گرایی و تبعیض و فساد پایه‌ریزی شده است و با انگیزه قدرت‌طلبان و سوءاستفاده‌کنندگان سازگاری ندارد؛ بنابراین همیشه سعی می‌کنند تا شبیه قرآن را بیاورند و قداست قرآن را زیر سؤال ببرند تا خودشان آزادانه به اهدافشان برسند.

اما درباره اعجاز قرآن، باید گفته شود همین که در طول ۱۴ قرن کسی نتوانسته است همچون سوره‌ای از قرآن را بیاورد؛ بزرگ‌ترین معجزه است و در این کتاب آسمانی هزاران اعجاز نهفته است.

دیدگاه امام خمینی (ره) درباره اعجاز قرآن

امام خمینی (ره) به عنوان عارف، مفسر و متکلم، معتقد است که قرآن بزرگترین معجزه پیامبر اکرم (ص) است. در عصر نزول قرآن، مردم شبه جزیره عربستان بسیار بدوی و عقب مانده بودند در حالی که در قرآن، حقایق و معارفی وجود دارد که در جهان آن روز نبوده است. مثلا مسائل عمیق عرفانی در آن مطرح شده که در یونان و آثار فلاسفه یونان سابقه نداشت. امام خمینی (ره) در بیان وجه اعجاز قرآن، راه خاصی ارائه می دهد که نسبت به دیگر متکلمان و مفسران از شمول بیشتری برخوردار است.

امام راحل در عین حال که اعجاز بلاغی، حسن و ترکیب و غایت فصاحت قرآن را قبول دارد، بر این باور است که جهت برتر اعجاز قرآن، در معارف بلند و دقایق توحیدی آن است که عقول اهل معرفت در آن حیران می ماند.

ایشان از موارد اعجاز قرآن که دربرگیرنده معارف حقایق الهی است، براین بار بودند که آورنده قرآن کریم، انسانی مکتب نرفته بوده، در محیطی رشد یافته است که هیچ سخنی از این معارف بلند عرفانی و فلسفی نبوده است و مقصود از اعجاز، نشانه‌ای است که به واسطه آن ما پی ببریم که حرف های پیامبر (ص) که مدعی پیامبری است، از مغز بشری او نیست و گفتار او پندارهای از پیش خودش نیست و آنچه می گوید گفته های خداوند است.

به اعتقاد امام خمینی (ره) اگر پیامبر (ص) معجزه ای دارد، جز قرآن نمی تواند باشد. زیرا قرآن خود در چند جا معجزه بودن خود را به تمام بشر در تمام دوره ها اعلان کرده است. امروزه ملت اسلام همین نشانه خدا را در دست دارند و با تمام گروه بشری از روی اطمینان اعلان می کنند که این نشان پاک پیامبر (ص) است، هرکس از دنیای پرآشوب علم و دانش، مثل او آورد، ما تسلیم او می شویم و از گفته های خود باز می گردیم.

به باور حضرت امام، جامعیت قرآن نیز که شامل همه حقایق و لطایف است، از معجزات قرآن شمرده می‌شود؛ زیرا قرآن روشنگر و تبیان هرچیزی است و شامل همه دستورها و احکامی است که بشر برای سعادت خود به آنها نیاز دارد.

وجوه اعجاز قرآن

برخی از جنبه‌های اعجاز قرآن، به‌ اعتقاد دانشمندان علوم قرآنی به‌شرح زیر است:

۱. اعجاز ادبی

اعجاز ادبی قرآن به این معناست که متن قرآن ویژگی‌هایی دارد که آوردن متنی با این ویژگی‌ها از عهدهٔ هیچ بشری ساخته نیست. مانند به‌ کاربردن دقیق و بجای کلمات، برخورداری از سبکی جدید و غریب و منحصربه‌فرد که نه مانند شعرِ معمول است، نه مثل نثر رایج، شیرینی الفاظ و آهنگ دلنشین.

۲. خبردادن از غیب

قرآن از اموری از گذشته و آینده خبر داده که هیچ‌کس از آن‌ها اطلاع نداشته است. برای نمونه، جزئیاتی را که درباره داستان‌ مریم، نوح و طوفان او، یوسف و برادرانش بیان کرده، هیچ‌کس نمی‌دانسته است.

همچنین پس از شکست روم از ایران در سال ۶۱۵ میلادی، قرآن با قاطعیت خبر داد که روم در کمتر از ۱۰ سال ایران را شکست خواهد داد و همین اتفاق افتاد.

پیش‌بینی درباره عاقبت برخی افراد مثل ابولهب، ابوجهل و پیش‌بینی فتح مکه از دیگر اخبار غیبی قرآن است که همه درست از آب درآمد.

۳. اعجاز علمی

منظور از اعجاز علمی قرآن این است که این کتاب درباره علوم تجربی مطالبی بیان کرده است که در آن زمان، هنوز کشف نشده بود و هیچ‌گاه هم نقض نشده است. برخی از مطالبی که مفسران به قرآن نسبت داده و اعجاز علمی آن دانسته‌اند عبارت‌اند از حرکت وضعی و انتقالی زمین، نیروی جاذبه زمین، زوج بودن گیاهان و جانوران، و گردش کُرات در مدارهای معین.

آیت الله محمدهادی معرفت، با استناد به آیه «هر چیز زنده‌ای را از آب پدید آوردیم» در کتاب التمهید فی علوم القرآن می‌نویسد: یافته‌های علوم تجربی مبنی بر پیدایش حیات از آب، نشان می‌دهد این آیه از اعجازهای علمی قرآن است.

نظریه اعجاز عددی قرآن هم می‌گوید تعداد حروف و کلمات قرآن از چنان نظمی برخوردارند که هیچ نویسنده‌ای نمی‌تواند چنین نظمی را در نظر بگیرد و این نظم نشانهٔ اعجاز آن است. برای نمونه، در قرآن، واژه «ساعت» به‌تعداد ساعات شبانه‌روز، یعنی ۲۴ بار به کار رفته است. واژهٔ «شهر» (ماه)، به‌تعداد ماه‌های سال، یعنی ۱۲ بار کاربرد داشته است. واژه «سجده» ۳۴ بار در قرآن به کار رفته است که با تعداد سجده‌های نمازهای واجب برابر است البته این نظریه مخالفان بسیاری هم دارد.

نظریه صَرفه

نظریه دیگری درباره اعجاز قرآن مطرح شده است که به آن نظریه صَرفه می‌گویند. طبق این نظریه، معجزه‌بودن قرآن به این معناست که اگر کسی قصد معارضه با آن داشت، خدا مانع از آن می‌شود که کتابی مانند آن بیاورد. این سخن به این معناست که انسان‌ها می‌توانند کتابی مثل قرآن بنویسند؛ اما خدا این توانایی را از آن‌ها سلب می‌کند.

به‌گفته سیوطی در کتاب الاِتقان، ابراهیم نَظّام (دانشمند قرن دوم و سومی قمری و از عالمان اهل‌سنت)، این دیدگاه را مطرح کرده است.

به‌گفته آیت الله محمدهادی معرفت، عالمان مسلمان، چه در گذشته و چه در امروز، این نظریه را رد کرده‌اند.