پایگاه خبری جماران، سارا معصومی: «روز موعود، پیوند دوباره، بازگشت به خانه، سرانجام یک توافق» این عبارات تیترهایی بود که در چند ساعت اخیر رسانه های داخلی و بین المللی با استفاده از آن روند تبادل زندانیان میان جمهوری اسلامی ایران و ایالات متحده را توصیف کردند. پروسه ای که در حداقل سه سال اخیر بارها تا مرحله اجرایی شدن پیش رفته، اما منتفی شده بود. در نهایت مذاکراتی که از سال 2015 و همزمان با بازداشت یکی از 5 زندانی که دیروز از زندان ایران آزاد شدند آغاز شده بود، روز دوشنبه به ایستگاه نهایی اجرا رسیده و در دوحه، پایتخت قطر به پایان رسید. در کنار تبادل پنج زندانی از هر دو طرف ، قریب به 6 میلیارد دلار پول ایران از کره جنوبی به قطر منتقل شد.
این دو اقدام همه چیزی نیست که درباره توافق تهران و واشنگتن با میانجیگری عمان و قطر می دانیم. گفته می شود که این توافق فاز نخست تفاهمی گسترده تر و البته موقت و نانوشته میان ایران و ایالات متحده برای کاهش تنش است.
از این توافق چه می دانیم؟ آیا توافقی که اجرای آن با حضور ابراهیم رئیسی، رئیس جمهور ایران در مجمع عمومی سازمان ملل همزمان شد می تواند مقدمه توافقی بزرگ تر باشد؟ مقام های ایرانی و آمریکایی درباره این توافق چه می گویند؟
آنها که آزاد شدند
سیامک نمازی، عماد شرقی و مراد طاهباز زندانیان دو تابعیتی ایرانی – آمریکایی بودند که همگی به اتهام جاسوسی به 10 سال زندان محکوم شده بودند. به گفته مقامات آمریکایی، دو آمریکایی که در این توافق مشارکت داشتند - از جمله یک زن کارمند سابق سازمان ملل - خواستند نامشان فاش نشود. از میان زندانیان آمریکایی سیامک نمازی چهره شناخته شده تری در فضای رسانه ای بود. سیامک نمازی تاجر ایرانی آمریکایی از سال 2015 در ایران بازداشت بود. پدر او باقر نمازی نیز زمانی که برای پیگیری پرونده فرزندش به ایران سفر کرد بازداشت شده بود که سال گذشته به گفته مقام های ایرانی به دلیل وخامت حال جسمانی از زندان آزاد و به ایالات متحده سفر کرد.
مراد موشه طاهباز یکی دیگر از زندانیانی بود که روز گذشته تهران را به مقصد دوحه ترک کرد. او علاوه بر تابعیت آمریکایی تابعیت بریتانیایی نیز داشت. طاهباز عضو هیئت مدیره و از بنیانگذاران «موسسه حیات وحش میراث پارسیان» است. در بهمن ۱۳۹۶، مقامات امنیتی طاهباز را به همراه هشت فرد دیگر وابسته به مؤسسهٔ حیات وحش میراث پارسیان دستگیر کردند. او به اتهام همکاری با دولت متخاصم به 10 سال زندان محکوم شده بود.
عماد شرقی دیگر زندانی تبادل شده یک تاجر ایرانی-آمریکایی و معاون بین‌الملل «هلدینگ سرآوا» بود. او از ۲۳ آوریل ۲۰۱۸ تا ۱۸ سپتامبر ۲۰۲۳ به مدت ۵ سال در ایران زندانی بود. عماد شرقی نیز به اتهام جاسوسی به 10 سال حبس محکوم شده بود.
رضا سرهنگ‌پور، مهرداد معین انصاری، کاوه افراسیابی، امین حسین زاده و کامبیز عطار کاشانی نیز پنج ایرانی بودند که در جریان تبادل زندانیان میان تهران و واشنگتن از زندان یا حبس خانگی در آمریکا آزاد شدند. از میان این پنج نفر رضا سرهنگ پور و مهرداد معین انصاری شامگاه گذشته به تهران بازگشتند و سایر زندانیان آزاد شده اقامت در آمریکا و یک کشور ثالث را انتخاب کردند.
در میان 5 زندانی ایرانی دو نفر به 63 ماه و 30 ماه حبس محکوم شدند، در حالی که سه نفر دیگر همچنان در انتظار محاکمه به اتهامات مختلف از دزدی نقشه های مهندسی تا عدم ثبت نام به عنوان عامل خارجی از طرف ایران بودند.
هشدارهای آمریکایی: به ایران سفر نکنید
از جو بایدن، رئیس جمهور ایالات متحده تا آنتونی بلینکن، وزیر خارجه دولت او و جمهوری خواهان منتقد این توافق با تهران به مسئله تبادل زندانیان و انتقال 6 میلیارد دلار از پول ایران از کره جنوبی به قطر واکنش نشان دادند.
- جو بایدن، رئیس جمهوری ایالات متحده: «آنها پس از تحمل سال‌ها عذاب، بلاتکلیفی، و رنج به‌زودی به عزیزان‌شان ملحق می‌شوند. از شیخ تمیم بن حامد امیر قطر، و هیثم بن طارق سلطان عمان، به دلیل «کمک کردن به تسهیل این توافق طی ماه‌ها دیپلماسی دشوار و اصولی آمریکایی» و همچنین کره جنوبی قدردانی می کنم.»
رئیس جمهوری آمریکا در ادامه با اشاره به لزوم پاسخگویی تهران درباره «کسانی که امروز بازنگشتند» به اسم باب لوینسون اشاره کرد و از تحریم محمود احمدی‌نژاد و وزارت اطلاعات تحت «قانون لوینسون» به دلیل آنچه مشارکت آنها در این بازداشت‌ها خواند خبر داد. بایدن در بخش های دیگری از سخنانش همزمان با درخواست از دارندگان گذرنامه آمریکایی برای عدم سفر به ایران گفت: «همه آمریکایی‌ها باید به این سخنان توجه کنند و انتظار نداشته باشند که در صورت عدم‌توجه [به این هشدار مسافرتی] آزادی‌شان می‌تواند تضمین شود.»
- آنتونی بلینکن، وزیر امور خارجه آمریکا: «سیامک نمازی، عماد شرقی، مراد طاهباز، و دو شهروند دیگر آمریکایی که نمی‌خواهند هویت‌شان افشا شود، ایران را ترک کردند و در راه ایالات متحده و ملحق شدن به عزیزان‌شان هستند. تحت رهبری جو بایدن تاکنون بیش از ۳۰ شهروند آمریکایی به ناحق بازداشت‌شده به آمریکا بازگردانده شده‌اند. از امیر قطر شیخ تمیم بن حامد آل ثانی و مقامات این کشور به دلیل نقش‌شان در آزادسازی این افراد و ایجاد کانالی بشردوستانه در قطر برای خرید کالاهایی همچون غذا، دارو، تجهیزات پزشکی، و محصولات کشاورزی از سوی ایران قدردانی می کنم. از جمهوری اسلامی می خواهیم «شرح کاملی از آن چه بر باب لوینسون گذشت» ارائه کند.»
آنتونی بلینکن در انتها با اشاره به هشدار مسافرتی وزارت امور خارجه آمریکا، به شهروندان کشورش هشدار داد: «به ایران سفر نکنید.»
- مایک مک کال، رئیس کمیته روابط خارجی مجلس نمایندگان آمریکا : «من از اینکه پنج آمریکایی که توسط جمهوری اسلامی به گروگان گرفته شده بودند، نهایتاً در راه بازگشت به خانه و خانواده‌های خود هستند، بسیار خوشحال هستم، و در حالی که زندگی خود را در آزادی بازسازی می کنند برای آنها آرزوی صلح، قدرت و سلامتی دارم.» این سناتور آمریکایی در انتها با تکرار ادعاها درباره جمهوری اسلامی ایران ابراز نگرانی کرده است که معامله ۶ میلیارد دلاری که منجر به آزادی این افراد شد، انگیزه‌ای برای آنچه «گروگان گیر‌ی‌های جمهوری اسلامی» در آینده خوانده، باشد. مک کال در ادامه گفت: «حتی اگر دولت ادعا می کند که این بودجه محدود به معاملات بشردوستانه است، همه ما می دانیم که نظارت بر معاملات دشوار است و پول قابل تعویض است.»
- سناتور دموکرات بن کاردین: آزادی پنج زندانی آمریکایی یک لحظه تاریخی برای خانواده‌های این پنج آمریکایی است. آزادی آنها مستلزم دیپلماسی و حسن نیت بسیاری از سوی چندین کشور بود. با آزادی این افراد نباید فراموش شود که تعداد زیادی از آمریکایی‌های دیگر در ایران و جاهای دیگر هنوز در بازداشت هستند. وجوه ایران که امروز آزاد می‌شود، به شدت برای کمک‌های بشردوستانه، عمدتاً مواد غذایی، کالاهای کشاورزی و دارویی که مشمول تحریم نیستند، محفوظ است.دولت ایالات متحده اعلام کرده است که اگر ایران تلاش کند محل خرج این وجوه را منحرف کند، برای مسدود کردن آنها اقدام خواهد کرد. کنگره نظارت خواهد کرد و قوه مجریه را بر این تعهد نگه خواهد داشت.
- سناتور دموکرات کریس مورفی: «جو بایدن آمریکایی‌های را در اولویت قرار داد، این یک روز بزرگ در تاریخ آمریکاست.»
- دونالد ترامپ، رئیس جمهور پیشین ایالات متحده: حالا ۶ میلیارد دلار برای ۵ «گروگان» در ایران» داده شده است. بایدن بدترین و بی‌کفایت‌ترین رئیس جمهوری تاریخ آمریکا است. من ۵۸ گروگان را از کشورهای مختلف نظیر کره شمالی برگرداندم و هیچ پولی پرداخت نکردم. بایدن ۶ میلیارد دلار برای ۵ نفر داد. ایران برای پنج نفر هیچ نداد.»
اما و اگرهای استفاده ایران از پول منتقل شده به قطر
ایران چگونه می تواند از 6 میلیارد دلار پول منتقل شده از کره جنوبی به قطر استفاده کند؟ با توجه به صدور معافیت تحریمی برای انتقال این پول از سئول به دوحه و باقی ماندن تحریم های آمریکا ناگفته پیدا است که دسترسی ایران به این پول محدود خواهد بود. پیش از انتقال کامل این پول به قطر هم گفته شده بود که ایران تنها برای خرید کالاهای اساسی و اقلام غیر تحریمی به این پول دسترسی دارد و البته وزارت خزانه داری ایالات متحده بر نحوه دسترسی ایران به این پول نظارت داشته و قطر نیز نظارت کامل بر لیست خرید ایران از این وجه را تضمین کرده است.
با این همه دو مقام آمریکایی همزمان با اتمام فاز نهایی این توافق و رسیدن زندانیان آمریکایی به دوحه از عناوین جدیدی برای تشریح نحوه دسترسی تهران به این پول استفاده کردند؛ عناوینی نظیر«کانال بشردوستانه». رسانه های آمریکایی به نقل از این دو مقام نوشتند: ما ۶ میلیارد دلار از وجوه ایران را که پیش از این در کره جنوبی نگهداری می‌شد، به حسابی محدود شده‌ای در قطر منتقل می‌کنیم؛ جایی که برای تراکنش‌های بسیار محدود شده بشردوستانه، یعنی غذا، دارو، تجهیزات پزشکی و محصولات کشاورزی در دسترس ایران قرار می گیرد. این پول‌ها دلارهای مالیات دهندگان آمریکایی نیستند، این [انتقال پول] هیچ نوع پرداختی از سوی آمریکا نیست و هیچ وجهی به شرکت‌ها یا نهادهای ایرانی پرداخت نمی‌شود. این پول‌ها در دولت پیشین آمریکا هم به طور قانونی برای تجارت در موارد تحریم نشده در دسترس ایران قرار داشته است. این پول‌ها وجوه ایرانی هستند، پرداخت‌هایی که کره جنوبی به ایران بابت خرید نفت سال‌ها پیش، انجام داده بود. [اتفاقی که حالا افتاده این است که این پول‌ها] از یک حساب محدود شده در کره [جنوبی] به حساب محدود شده دیگری در قطر منتقل شده است. این وجوه فقط برای تراکنش کالاهای بشردوستانه از طریق فروشندگان ثالث غیر ایرانی در دسترس خواهند بود. ما نظارت بر تراکنش‌ها را از طریق ایجاد کانال بشردوستانه در قطر اجرا می‌کنیم و وزارت خزانه داری اطلاعات بیشتری از جمله شرح استانداردهای نظارت و بررسی دقیق خود را ارائه خواهد کرد. این کانال به صراحت برای محافظت در برابر پولشویی، سوء استفاده از تحریم‌های آمریکا طراحی شده است. اگر ایران تلاش کند وجوه را منحرف کند یا از آنها برای هر چیزی غیر از اهداف محدود بشردوستانه مجاز استفاده کند، ما برای قفل کردن وجوه اقدام خواهیم کرد.
درباره این روایت رسانه های آمریکایی دو نکته علیرغم اذعان به این واقعیت که موارد استفاده ایران از این وجوه محدود خواهد بود، حائز اهمیت است: نخست آنکه طرف آمریکایی از سوی جمهوری خواهان و حتی برخی دموکراتها برای آنچه امتیاز دادن به تهران در این توافق خوانده شده تحت فشار مضاعف، آن هم در بازه زمانی نزدیک شدن به رقابت های انتخاباتی 2024، قرار دارد. لذا طبیعی است که روایت طرف آمریکایی برای کاستن از این فشارها با کلمات اغراق آمیزی نظیر «کانال بشردوستانه» همراه باشد.
نکته دوم آنکه به هر حال این پول در حساب بانک های ایرانی در بانک قطر قرار گرفته است و سابقه رابطه دوستانه و مساعی جمیله قطر برای کمک به حل و فصل اختلاف های ایران و آمریکا با نوع رابطه ایران با کره جنوبی قابل مقایسه نیست. لذا طبیعتا قطر در نحوه خرج کردن این وجه - هرچند در قالب همان دستورات تحریمی خزانه داری ایالات متحده – با ایران همکاری بیشتری خواهد کرد.
ایران و آمریکا، خیلی دور یا اندکی نزدیک تر
آیا این توافق می تواند مقدمه توافقی بزرگ تر باشد؟ پاسخ به این پرسش از سوی مقام های آمریکایی منفی است. اما تحلیل گران چه می گویند؟
کیمبرلی هالکت از الجزیره در این باره می گوید: دولت بایدن بارها گفته است که آزادی شهروندان آمریکایی زندانی در خارج از کشور اولویت اصلی ریاست جمهوری او است. هر کسی که یکی از اعضای خانواده اش را در بازداشت دارد، مایل است اعضای خانواده خود را به خانه بیاورد، و این اولویت اصلی بایدن است. رئیس جمهور آمریکا این فرصت را داشت که چند زندانی آمریکایی در ایران را به خانه بازگرداند و از این فرصت استفاده کرد. با این همه به نظر می رسد که سیاست دولت او همچنان حفظ فشار بر تهران باشد. او همزمان با خوشامد گویی به زندانیان آزاد شده تحریم جدیدی را علیه محمود احمدی نژاد وضع کرد و همچنین از فعالیت های ایران در منطقه با عنوان «اقدامات تحریک‌آمیز» یاد کرد که برخورد با آن ادامه خواهد داشت.
از سوی دیگر وزیر خارجه دولت بایدن هم در پاسخ به این پرسش که آیا این تبادل می تواند به احیای مذاکرات برجام کمک کند؟ گفت : ما درگیر این موضوع نیستیم، اما در آینده خواهیم دید که آیا فرصت‌هایی وجود دارد یا خیر.
واشنگتن پست نیز در این باره نوشت: یکی از مقامات ارشد دولت بایدن در پاسخ به این سوال که آیا توافق زندانیان ممکن است به مذاکرات سازنده در زمینه هسته‌ای منجر شود، گفت: ما درها را به طور کامل به روی دیپلماسی نمی‌بندیم، اما با استانداردهای اصولی به آن نزدیک می‌شویم. اگر فرصت را موجود ببینیم، آن را بررسی خواهیم کرد.
واشنگتن پست در تحلیل جداگانه دیگری می نویسد: تمایل دو کشور برای توافق بر سر مبادله روز دوشنبه نشان می دهد که واشنگتن و تهران تصمیم گرفته اند که تشدید تنش ها بین دو کشور به هیچ یک از طرفین کمکی نخواهد کرد. اما این درک مشترک شکننده است و می تواند به راحتی از بین برود.
علی واعظ از گروه بین المللی بحران معتقد است که تبادل زندانیان، حداقلی ترین توافقی است که ایران و ایالات متحده می توانستند در این مقطع داشته باشند. او در این باره می گوید: «ایالات متحده و ایران هیچ اختلافی را حل و فصل نکرده اند، آنها فقط توافق کرده اند که بر اختلافات خود سرپوش بگذارند. آنچه که انجام شده یک پویایی جدید در رابطه ایران و ایالات متحده یا مذاکرات احیای برجام نیست، بلکه این مبادله به نوعی وضعیت فعلی میان تهران و واشنگتن را در سطحی از پایداری نگاه می دارد تا از خارج شدن تنش ها از وضعیت غیرقابل کنترل جلوگیری کند. در این توافق به مسائلی فراتر از مبادله زندانیان، انتقال وجوه ایرانی و نحوه نظارت بر وجوه پرداخته نمی شود.»
البته نمی توان این حقیقت را کتمان کرد که ماه‌ها مذاکره که منجر به توافق شد، می‌تواند راه را برای مذاکرات آینده هموار کند.
یکی از مقامات آشنا به مذاکرات که مانند سایرین در این گزارش به شرط ناشناس ماندن در مورد تبادلات حساس دیپلماتیک صحبت کرد، گفت: «ما آنچه انجام شده را قدم گذاشتن در روند نوعی اعتمادسازی میان دو طرف می دانیم.»
با این حال، سیاست داخلی دو کشور مدت‌هاست که تلاش‌ها را برای نزدیک‌تر کردن مواضع دو طرف و یافتن زمینه های مشترک برای همکاری خنثی کرده است. حتی در مسئله پیش پاافتاده تری مانند تبادل زندانیان هم این موضوع یک چالش بزرگ بود. وکیل خانواده سیامک نمازی، ایرانی آمریکایی که نزدیک به هشت سال در تهران زندانی بود این اختلاف را به حرکت های موزون وحشتناک در مسیر مخالف تعبیر کرده و توضیح می دهد که چگونه هربار آمریکا می‌خواست با ایران بنشیند، ایران در جهت دیگری حرکت می‌کرد، یا زمان‌هایی وجود داشت که ایران می‌خواست با آمریکا بنشیند، اما آمریکا به سمت دیگری حرکت می‌کرد.
او با اشاره به اینکه تمایل سیاسی برای تعامل در هر دو طرف در طول سه دولت در واشنگتن کاهش یافته به واشنگتن پست می گوید: «ترغیب آنها به حرکت همزمان با هم بسیار بسیار سخت است. »
اریک بروئر یک مقام اطلاعاتی سابق ایالات متحده که روی منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای کار می‌کرد در این باره به واشنگتن پست می گوید: «این مبادله نشانه کاهش تنش «آزمایشی» است، اما همیشه خطر فروپاشی این روند آزمایشی وجود دارد. بسیاری از عواملی که باعث شده مذاکرات در مورد مسائل هسته ای در سال های اخیر به بن بست برسد، همچنان باقی است. حتی اگر به آن نقطه برگردیم، باز هم باید همه آن مشکلات را حل کنیم.مشکلاتی نظیر حمایت ایران از روسیه در جنگ اوکراین یا برخوردهای خشونت آمیز با معترضان ایرانی. به این لیست اختلاف ها، باید موارد جدیدی را هم اضافه کرد. بنابراین با گذشت زمان، دستیابی به توافق می تواند دشوارتر شود. با کاهش اجرای تحریم‌ها و موفقیت ایران در ترمیم روابط در منطقه و مشارکت قوی‌تر با روسیه و چین، ایران ممکن است باور کند که می‌تواند برنامه هسته‌ای پیشرفته‌اش را با هزینه‌ای قابل قبول حفظ کند.»