بنادر اهمیت زیادی در چرخه حمل و نقل و تسهیل واردات و صادرات دارند ازاین رو انطباق با تمام مدهای حمل و نقلی ازعوامل اصلی زنجیره حمل و نقل خواهد بود و موجبات جابجایی و توزیع آسان کالا نه تنها در قلمرو داخلی، بلکه در بازارهای منطقه ای و جهانی فراهم خواهند کرد در فضای فعالیت لجستیک و حمل کالا و کانتینر تناسب کلیه اجزای حمل و نقل به عنوان زیر ساخت (ریل،جاده و بندر ....)  با یکدیگر و تعامل ذینفعان در بهره مندی از زیرساخت از شروط اصلی و مهم در بهره وری زنجیره حمل و نقلی کشور می باشد. لذا مزیت ها و قابلیت های یک بندر موفق باید به گونه ای طراحی اجرا و مدیریت گردد تا زمینه ارتباطات حمل و نقل چندوجهی با تاکید بر دو قید اصلی « کاهش هزینه » و « مدیریت هزینه » فراهم گردد. امکان انتقال  کالا به بیرون از دروازه های بندر با امکان بهره مندی از گونه های مختلف حمل و نقلی از جمله جاده، ریل و حمل هوایی تاثیر زیادی در افزایش ظرفیت پذیرش کالا و ارتقای بهره وری بنادر کشور را دارد. این موضوع مهم در زمینه حمل کالاهای اساسی مورد نیاز مردم از بنادر کشور دارای اهمیت بیشتری می باشد. مقایسه امکانات گونه های مختلف حمل و نقلی و امکانات هر کدام از آنها با در نظر گرفتن سهم هر کدام از مدها در نقش آفرینی لجستیک و جابجایی کالای کشور به نظر می رسد بخش حمل و نقل هوایی و جاده ای کشور با چالش های زیادی از جمله فرسودگی ناوگان، بالا بودن میزان مصرف انرژی و نبود استانداردهای جهانی مواجه بوده و از همه مهمتر به دلیل حجم بالای تردد کامیون درون بنادر کشور، مشکلات عدیده ای همچون ترافیک، آلودگی و مصرف بالای سوخت در مسیر جابجایی کالا در بنادر کشور را نیز ایجاد خواهند کرد. این درحالیست که سیستم ریلی به دلیل ساختار متفاوت (اصطکاک کمتر نسبت به حمل و نقل جاده ای)،  قابلیت حمل بیشتر نسبت به سیستم جاده ای،  مصرف سوخت کمتر  به لحاظ زیست محیطی و قیمت تمام شده، به صرفه تر و سازگارتر می باشد. از این رو ارزان ترین، مناسب ترین و امن ترین شیوه از گونه های مختلف حمل و نقلی، مطمئنا حمل ریلی است.

موفقیت یک بندر بزرگ با کارکرد جهانی در صحنه رقابت بین المللی علاوه بر ساختار بندر، نحوه مدیریت، مدل راهبری پایانه های بندری  و سهولت تردد خطوط کشتیرانی؛ اتصال بنادر در پسکرانه به شبکه حمل و نقل چند وجهی ریلی بوده که از فاکتورهای موفقیت و ارتقا دهنده کیفیت خدمات می باشد. در صورتی که به نظر می رسد که سرمایه گذاری گسترده در زیرساخت ریلی و توسعه آن موجب شده مدیران جسارت ورود به صنعت حمل و نقل ریلی را از دست بدهند و مزایای تبعی آن را برای اقتصاد کشور از دست بدهیم. طبق نظر کارشناسان برای مسافت های بیش از 300 کیلومتر راه آهن به عنوان یک سیستم حمل در مقایسه با کامیون و آبراه های داخلی به لحاظ سرعت، رقابت پذیری هزینه، قابلیت اطمینان و امنیت و سازگاری با محیط زیست، برتری قابل توجهی دارد. یک قطار باری 800 متری می تواند به اندازه محموله  50 کامیون را  جابجا نماید.

 مثال های خوب از اتصال بنادر به شبکه ریلی در دنیا وجود دارد ، یکی از این بنادر بندر هامبورگ در آلمان و دیگری بندر آنتورپ در بلژیک است. که در ادامه به توضیح مختصری راجع به  هر دو بندر پرداخته ایم.

بندر هامبورگ آلمان از آغاز عصر راه آهن از این سیستم بهره برده است و امروزه دسترسی تمام پایانه ها و شرکت های صنعتی در بندر از طریق شبکه ریلی ارائه می گردد. این بندر یکی از بنادر موفق در حوزه ریلی است که در سال 2022 مقدار 47 میلیون تن کالا از طریق راه آهن با میانگین 200 قطار در روز از این  بندر حمل شد ه است. راه آهنی که دارای یک شبکه ریلی به طول حدود 300 کیلومتر است که روزانه حدود 200 قطار کالاها را با بیش از 5،500 واگن جابجا می کند این بندر در بین بنادر اروپا جایگاه اول را دارد.

بندر دیگری بندر آنتورپ در بلژیک است که دارای مسیرهای ریلی سریع به تمام کریدورهای ریلی اروپا می باشد. مسیرهای ریلی زمان ترانزیت کوتاه تر و حمل و نقل بدون ترافیک را به کلیه هاب های لجستیکی اروپا تضمین می کند. از آنتورپ خطوط ریلی منظم به مقاصدی مانند روسیه، قزاقستان، کره و چین وجود دارد. شبکه ریلی این بندر از بیش از 1000 کیلومتر خط راه آهن تشکیل شده است.

با امعان نظر به اینکه قدمت اتصال برخی بنادر به شبکه ریلی کشور به بیش از 90 سال می رسد متاسفانه توسعه زیرساخت های ریلی متناسب با بازار جهانی دریایی و کریدورهای بین المللی رشد نکرده و یک سری کمبودهای زیرساختی و روساختی وجود دارد که موجب تحمیل هزینه و از دست دادن فرصت های ترانزیتی در بنادر و جغرافیای کریدوری کشور از نظر زمان و هزینه شده در همین راستا نیاز است که با اعمال تدابیر اقتصادی بر پایه دریامحور و سوق دادن اعتبارات و یا جذب بخش های خصوصی توسعه زیرساختی متناسب با مزیت ها و قابلیت های جغرافیایی بعنوان پیشران های توسعه صورت پذیرد.

• اتصال بنادر اصلی به شبکه ریلی کشور: بهره مندی از کریدور شمال جنوب و توسعه ترانزیت کشور از این مسیر مستلزم اتصال بنادر به ریل و شبکه ریل سراسری است، که تاکنون بسیاری از بنادر کشور از جمله بندر چابهار به خط ریلی سراسری متصل نشده اند و برای بنادر در حال طراحی از قبیل بندر مکران که هزینه هنگفتی در بر خواهد داشت، برنامه ای برای اتصال ریلی به شبکه سراسری پیش بینی نگردیده است.
• توسعه زیرساخت های ریلی جهت ارتقای سرعت مناسب ریل در حمل بار: به دلیل زیرساخت های غیر استاندارد، عدم دو خطه بودن بعضی خطوط ریلی و اولویت های بار و مسافر، زمان انتقال بار را نسبت به جاده بیشتر نموده و صاحبان کالا را به سمت حمل و نقل جاده ای سوق می دهد.
• همسان سازی سیستم های ریلی کشور با کشورهای همسایه: یکی از مشکلات عمده در اتصال ریل کشور به کشورهای همسایه عدم همخوانی سیستم های ریلی و واگن ها با مکانیزم ها و سیستم ریلی آن کشورها است که باعث گردیده تجار، بازرگانان و فورواردرها با وجود زیرساخت های نامطلوب و مخاطرات مربوطه همچنان از حمل و نقل جاده ای برای انتقال کالا تا مقاصد هدف بهره گیری نمایند.
• اصلاح تعرفه ها با قابلیت رقابتی نمودن کریدورها در بخش داخلی و ترانزیتی: عدم وجود تعرفه بر مبنای واحد پولی یکسان و همچنین وجود تعرفه های بالا و گاهی عدم قطعیت در آنها از طریق طرفین موجبات فقدان بهره گیری از ریل را در کریدورهای ترانزیتی و داخلی بوجود آورده است.
• ایجاد فرآیندهای تسهیل گر گمرکی: از جمله عوامل عدم رغبت صاحبان کالا به استفاده از حمل و نقل ریلی در بنادر کشور، نبود نرم افزارهای کنترل گمرکی در ورود و خروج واگن و پیچیدگی فرآیندهای گمرکی در حوزه ریلی است. مطمئنا، با تسهیل گری و رفع مشکلات زیرساختی گمرکی سهولت در حمل و نقل ریلی ایجاد خواهد شد.
• واگذاری اپراتور ریلی بنادر به بخش خصوصی:  با توجه به علیرغم واگذاری اپراتورهای تخلیه و بارگیری دریایی و ... در محدوده بنادر، تا کنون اپراتورهای ریلی در همه بنادر دنیا استقرار گردیده اند ولی این واگذاری در حوزه ریل داخلی بنادر صورت نگرفته و باعث گردید در محدوده بنادر توسعه فیزیکی مناسب، که موجب رضایت و خواستگاه بخش های سرمایه گذار بوده، ایجاد نگردد. لذا واگذاری اپراتور ریلی در بنادر ضمن کاهش سوانح مطمئنا موجب ارتقای شاخص های ریلی خواهد شد.
• اصلاح و توسعه زیرساخت های ریلی پیوسته در اسکله ها، محوطه ها، انبارها و سیلوها: با توجه به عدم واگذاری اپراتور ریلی در بنادر متاسفانه توسعه فیزیکی برای اتصال نقاط و محل هایی که در استانداردهای بنادر می بایست به ریل متصل گردند صورت نپذیرفته است که به عنوان اصلی ترین نقصان در پیشانی و شروع حمل و نقل ریلی است.
• تامین تجهیزات مدرن در سیستم های مانورینگ: عدم تامین بودجه مورد نیاز نوسازی ناوگان ریلی درون و بیرون بندر و عدم واگذاری این بخش به سرمایه گذاران بخش خصوصی به عنوان یکی از گلوگاه های مانورینگ واگن در بنادر و مسیر مبدل گردیده است.
• ایجاد مناطق ویژه اقتصادی و آزاد در طول مسیرهای ریلی پسکرانه بنادر: یکی از اصلی ترین معضلات در بهره گیری از سیستم ریلی برای انتقال انواع کالاها در مرکز کشور، فقدان سیلو، انبار و مخازن استراتژیک در  طول مسیر ریلی درون کشور با ایجاد مناطق ویژه و یا آزاد خشک در مراکز بار موجب ارتقای بهره گیری از شبکه ریلی برای انتقال کلیه تنوع های کالایی به خصوص کالاهای اساسی خواهد شد.
• تامین و استقرار سیستم های مکانیزمه و نوین تخلیه و بارگیری، اندازه گیری، پایش و توزین ریلی در مسیرهای ریلی محوطه ها، انبارها و مخازن بندری: مطمئناً با نصب و استقرار مکانیزم های نوین تخلیه و بارگیری، اندازه گیری، پایش و توزین ریلی در ترمینال های تخصصی، مسیرهای ریلی محوطه ها و انبارها موجب ارتقای بهینه شاخص های عملیات ریلی من جمله امنیت، سرعت، هزینه و زمان خواهد شد.
• تامین و توسعه ناوگان باری متنوع: با توجه به اینکه مبادی ورودی و خروجی در همه رویه های گمرکی بنادر کشور محسوب می شوند لذا به همین دلیل حجم قابل ملاحظه ای از صادرات، واردات و ترانزیت کالاها در بنادر صورت می پذیرد متناسب سازی ناوگان باری با این حجم کالا یکی از ضروریاتی است که می بایست در دستورکار با رویه های ذکر شده قرار گیرد. به عنوان نمونه ظرفیت حمل بار واگن های باری متنوع در مسیر بنادر جنوبی کشور بین ۵۵ تا ۸۵ تن است و این مقدار ظرفیت با توجه به وزن و حجم کالای ورودی و خروجی بنادر کشور از جمله کالای معدنی مطمئنا در شاخص های رقابت پذیری مؤثر خواهد بود.
• اولویت بخشی عملیات منظم حمل و نقل ریلی توسط راه آهن: یکی از قابلیت های حمل ریلی، تسریع در زمان انتقال کالاهاست که با تدوین طرح جامع بر مبنای اولویت بخشی عملیات منظم حمل و نقل ریلی در بنادر کشور عملا از تطویل زمان انتقال مسافر و کالا که باعث نارضایتی ذی نفعان و صاحبان کالا جلوگیری خواهد نمود.

از دیگر موارد ارتقای شاخص های عملیاتی در شبکه ریلی کشور، به درخواست از سرمایه گذاران داخلی و خارجی و سهیم کردن کشورهای ذینفع در توسعه زیرساخت های راه آهن به عنوان یک اولویت اصلی و واگذاری تکمیل و توسعه در زیر ساخت های ریلی به بخش خصوصی با تدوین مدل اقتصادی بر مبنای تعهد بار به مسیرهای ریلی برای جذابیت در سرمایه گذاری در زیرساخت ها و روساخت های ریلی می توان اشاره کرد.

* کارشناس دریایی و بندری