حسین امیرعبداللهیان، وزیر امور خارجه، در سخنرانی خود در تاریخ ۲۰ اردیبهشت در مجلس، از پروژه های سدسازی ترکیه به عنوان اقدامات «غیرقابل قبول» انتقاد کرد که تهدیدی برای کاهش جریان آب و آسیب زیست محیطی به ایران و عراق است. وزیر امور خارجه گفت:" تهران باید از طریق گفتگو و مذاکرات دوجانبه پرونده را پیگیری کند، زیرا ترکیه کنوانسیون ۱۹۹۷ نیویورک در مورد استفاده غیرقانونی از آبهای فرامرزی را امضا نکرده است، که مانع از شکایت بین‌المللی تهران از آنکارا می‌شود."
وی افزود:" نباید اجازه دهیم کشورهایی مانند ترکیه از نبود مکانیسم بین المللی فعلی برای تغییر شرایط محیطی چه در ایران و چه در عراق استفاده کنند."
امیرعبداللهیان گفت که در ماه‌های اخیر حداقل سه بار - در دو دیدار در نیویورک و تهران و طی یک تماس تلفنی - این موضوع را با همتای ترکیه‌ای خود در میان گذاشته و پیشنهاد تشکیل کمیسیون مشترکی برای رسیدگی به این مشکل را داده است.
وی گفت:" تیمی از کارشناسان وزارت امور خارجه و انرژی ایران در اوایل سال جاری در ترکیه مذاکره کردند و انتظار می‌رود به زودی یک هیئت ترکیه‌ای به ایران سفر کند."
نقشه آبهای فرامرزی
ارس از شرق ترکیه سرچشمه می گیرد و به سمت شرق جریان می یابد و پیش از پیوستن به رود کورا در آذربایجان، امتداد مرزی بین چندین کشور یعنی ترکیه، آذربایجان، ایران و ارمنستان را تشکیل می دهد. دجله همچنین از شرق ترکیه سرچشمه می گیرد و به سمت جنوب می ریزد تا مرزهای بین ترکیه و سوریه و بین سوریه و عراق را تشکیل دهد و سپس با فرات در عراق ادغام شود و شط العرب را تشکیل دهد. بر اساس آمار ترکیه، عراق ۵۱ درصد در جریان آب دجله مشارکت دارد، در حالی که ترکیه ۴۰ درصد و ایران ۹ درصد سهم دارند.
سد ایلیسو ترکیه در دجله که سال گذشته افتتاح شد، نه تنها برای عراق بلکه برای ایران نیز خطرات زیست محیطی دارد و ترکیه مسئول طوفان های گرد و غبار در نتیجه خشکسالی است، که کاهش جریان آب در دجله و فرات عامل آن است.
ترکیه با اتهامات مربوط به آب که عمدتاً توسط عراق و سوریه برای چندین دهه مطرح می شود، غریبه نیست و در این بین سخنگوی وزارت امور خارجه ترکیه با انتشار بیانیه‌ای کتبی در واکنش به این موضوع اظهار داشت:" این ادعا که سدها در ترکیه باعث ایجاد طوفان‌های شن و گرد و غبار در جغرافیای ما می‌شوند، علمی نیست."
وی در ادامه افزود:" آفریقا و خاورمیانه منشاء واقعی گرد و غبار و طوفان های شن هستند که به دلیل خشکسالی، تخریب زمین، جنگل زدایی و بیابان زایی افزایش یافته است و در موضوع آبهای فرامرزی، ترکیه برای هرگونه همکاری منطقی و علمی با ایران همراه است."
گفتنی است که یک نیروگاه برق آبی و یک سد در ارس در کشور ترکیه در حال بهره‌برداری هستند و سد سوم نیز در حال ساخت است. ترکیه همچنین در حال ساخت سدی بر روی شاخه ای از ارس است که ۲۵ درصد از مخزن آن برای نیازهای آب آشامیدنی و مابقی برای مصارف آبیاری در نظر گرفته شده است.
مقامات ترکیه کمبود آب در ایران را ناشی از سوءمدیریت منابع آب می دانند و استدلال می کنند که به لطف سدهای ارس و دجله، ترکیه توانسته است جریان آب را در مواقع خشکسالی به سطحی بالاتر از حد نرمال برساند و تأکید می کنند که ادعاهای متهمانه همکاری دوجانبه را تضعیف می کند.
ترک‌ها استدلال می کنند که ایران نتوانسته است نگرانی مشابهی را برای همسایگان خود نشان دهد، به عنوان مثال، به کاهش قابل توجه جریان رودخانه کرخه به عراق به دلیل سدهای بالادست ایران اشاره می‌کنند.
در سال‌های اخیر مقامات کشور با انتقال آب از زاب کوچک و همچنین منحرف کردن آبهای رودخانه سیروان به دنبال احیای دریاچه رو به مرگ ارومیه بوده اند. در سمت عراق، سطح آب در زاب کوچک ۸۰ درصد و در سیروان ۸۵ درصد کاهش یافته است.
در سال ۲۰۲۰، مقامات اقلیم کردستان گزارش دادند که جریان زاب کوچک، که سد دوکان را تغذیه می کند و ۱۰۰۰۰۰ نفر از مردم به آب آن وابسته هستند، به طور کامل قطع شده است و در این بین نارضایتی مقامات اقلیم کردستان در حالی است که هر دو رودخانه از ایران سرچشمه می گیرند و در نتیجه فعالیت های آبی مقامات ایرانی مشروع است.
شایان ذکر است که مقامات ترکیه و ایران هر سه ماه یکبار برای اندازه‌گیری مشترک جریان آب از ترکیه به ایران در سه ایستگاه جداگانه ملاقات می‌کنند، رویه‌ای بر اساس پروتکلی که در سال ۱۹۵۵ امضا شد.
سدسازی در ترکیه
طی ۵۰ سال گذشته، شرکت دولتی هیدرولیک ترکیه به عنوان بخشی از پروژه چند میلیارد دلاری آناتولی جنوب شرقی (GAP) ۲۲ سد و ۱۹ نیروگاه برق آبی بر روی رودخانه های دجله و فرات ساخته است.
تأثیر GAP بر رودخانه‌های پایین دست، بخش‌های وسیعی از سوریه و عراق را در خشکسالی شدید قرار داده است.
در طول دو دهه گذشته، DSI همچنین بر روی رودخانه‌های کورا و ارس سدسازی کرده است. در کورا، DSI در حال پیگیری طرح جامع پروژه کورا است که با هدف افزایش اراضی آبی در استان اردهان، نزدیک مرز با گرجستان، از ۳۰۰۰ به ۵۱۰۰۰ هکتار راه اندازی شده است. همانطور که در نقشه زیر نشان داده شده است، این طرح پنج سد بزرگ را در امتداد کورا پیش بینی می کند. سد بشیککایا انتظار می‌رود که بزرگترین سد بالادست کورا با ۱۰۷ متر و ظرفیت حمل ۲۱۱.۶ میلیون متر مکعب باشد. این امر به ویژه در میان فعالان محلی و پایین دست آذربایجان نگرانی هایی را ایجاد کرده است.
سدسازی بر روی کورا ارس و تنش های آبی در قفقاز
در میان بسیاری از تهدیدات دیگر، تغییرات آب و هوای جهانی نویدبخش تغییرات بی‌سابقه آب در قفقاز جنوبی است. این منطقه با بارندگی های نامنظم و ذوب برف مواجه است که منابع شرب، تولیدات کشاورزی و تولید برق آبی را به خطر می اندازد.
این منطقه بخش عمده ای از آب شیرین خود را از رودخانه های فرامرزی کورا و ارس دریافت می کند که هر دو از ترکیه سرچشمه می گیرند و به قفقاز می ریزند. ترکیه به‌عنوان بالادست‌ترین بازیگر، با ساختن سدهایی به تغییرات آب ناشی از آب و هوا واکنش نشان داده است که می‌تواند تا حد ممکن منبع آب را قبل از خروج از مرزهایش جذب کند. توسعه این سد به هزینه مصرف کنندگان پایین دست آب در قفقاز تمام می شود.
۲۲۳۲۲۷