مشرف الدین مصلح بن عبدالله شیرازی معروف به "سعدی شیرازی" یا "شیخ شیرازی" یکی از نویسندگان و شعرای مشهور ایرانی در قرن هفتم هجری قمری است. تاریخ تقریبی تولد سعدی را بین سال های ۶۰۰ تا ۶۱۵ هجری قمری نوشته اند. سعدی در کودکی پدر خود را از دست داد. بیشتر اعضای خانواده او اهل علم، دین و دانش بودند. چنانچه خود نیز می گوید:همه قبیله ی من، عالمان دین بودند مرا معلم عشق تو، شاعری آموخت.

این شاعر گرانقدر در سنین در جوانی، جهت تحصیل ادب، تفسیر، فقه، کلام و حکمت به مدرسه نظامیه در بغداد رفت. او در این مدرسه که مهمترین مرکز علم و دانش آن زمان محسوب می شد در درس استادان معروفی چون سهروردی شرکت کرد.  

پس از آن به شام، مراکش، حبشه و حجاز سفر کرد و سپس به شهر شیراز بازگشت و دست به خلقت شاهکارهای خود زد. سعدی در روزگار سلطنت "اتابک ابوبکر بن سعد" به شیراز بازگشت و در همین ایام دست به خلقت شاهکارهای جاودان خودبه نام بوستان و گلستان زد و آنها را به نام «اتابک» و پسرش سعد بن ابوبکر کرد. برخی معتقدند که او لقب سعدی را نیز از همین نام "سعد بن ابوبکر" گرفته است.  

سعدی در سال ۶۵۵، بوستان یا سعدی نامه را به نظم نوشت و در سال بعد گلستان را به رشته تحریر درآورد. چنانچه در بخش فرهنگ و هنر نمناک عنوان شده است علاوه بر این موارد، سعدی قصاید، غزلیات، قطعات، ترجیع بند، رباعیات و مقالات و قصاید عربی نیز سروده و نوشته است که همه در کلیات سعدی جمع آوری شده است. تاریخ دقیق فوت او مشخص نشده است اما در منابع موثق تاریخ درگذشت او را در میان سالهای ۶۹۰ تا ۶۹۴ هجری تخمین زده اند. آرامگاه ابدی سعدی در شهر شیراز است.  

سعدی پس از سقوط سلطنت سلغریان، بار دیگر از شیراز خارج شد و به بغداد و حجاز رفت. در بازگشت به شیراز با وجودی که مورد احترام بزرگان فراس بود اما به انزوا و خلوت پناه برده و به ریاضت مشغول شد.  

سعدی، شاعری جهان گرد و مسافر سرزمین های دور بود که خود را با تاجران ادویه و کالا و زائرین امکان مقدس همراه می ساخت. حکایت های بسیاری از پادشاهان شنیده و با روزگار مدارا می کرد. سعدی در سفرهای خود تنها به دنبال تنوع، طلب دانش و آگاهی از فرهنگ و رسوم مختلف نبود بلکه هر سفر برای او تجربه ای معنوی داشت.

توشه این سفرها برای سعدی سرشار از قصه ها، روایات و مشاهدات بود که ریشه در واقعیت زندگی داشت؛ چنان چه در هر حکایت گلستان، هر عبارت از پس هزاران تجربه و آزمایش به شیوه ای یقینی بیان می شود، به طوری که هر حکایت بیش از اینکه جنبه تخیل و نظر داشته باشد، حاصل دنیای تجارب عملی است. شاید به همین دلیل عینی بودن، پند و اندرزهای سعدی بسیار دلنشین هستند، گرچه نحوه بیان هنرمندانه آنها نیز سهم عمده ای در این آثار دارد.  

از سوی دیگر خلق بوستان و گلستان به فاصله چند ماه، نشان از گنیجینه دانایی، تجارب اجتماعی، ادبی و عرفان سعدی دارد. آثار سعدی شیرازی علاوه بر اینکه عصاره و چکیده اندیشه ها و تأملات عرفانی و اجتماعی و تربیتی او می باشد، آیینه خصایل و خلق و خوی و منش ملتی کهنسال است به همین دلیل هرگز شکوه و درخشش خود را از دست نخواهد داد.  

ویژگی های آثار سعدی 

در نگاه اول اشعار و متون آثار سعدی ساده و آسان به نظر می رسند و دارای کلمات سخت و نارسا نمی باشد، به طوری که در قرون مختلف، همه افراد با این آثار به راحتی ارتباط برقرار کرده اند. اما از جنبه دیگر آثار سعدی ممتنع به معنای دشوار و غیر قابل دسترس هستند. یعنی در نگاه اول همه سخنان سعدی را به راحتی متوجه می شوند اما سخن گفتن مانند او هدف و کاری سخت و دشوار است.

برخی دیگر از ویژگی های آثار سعدی عبارتند از: 

موسیقی 

همانگونه که در بخش موسیقی فرهنگ و هنر نمناک عنوان شده است سعدی در سبک و زبان شعرهای خود از موسیقی و عوامل موسیقی ساز بهره می برد و اغلب از اوزن عروضی استفاده کرده است. علاوه بر این به شیوه مؤثری از عوامل استفاده می کرد که هر کدام به نوعی موسیقی کلام او را بیشتر می کردند؛ عواملی مانند واج آرایی، تکیه های مناسب، انواع جناس، هم حروفی های آشکار و پنهان، تکرار کلمات، موازنه های هماهنگ لفظی در ادبیات و لف و نشرهای مرتب و ...

استفاده از این عناصر به گونه ای هنرمندانه است که شنونده پیش از آنکه متوجه صنایع به کار رفته در آن شود، زیبایی، هماهنگی و لطافت شعر او را جذب می کند.  

بگذار تا مقابل روی تو بگذریم 

دزدیده در شمایل خوب تو بنگریم 

شوق است در جدایی و جور است در نظر 

هم جور به که طاقت شوقت نیاوریم 

نکات دستوری 

در آثار سعدی نکات دستوری به شکلی درست رعایت شده است و سعدی به طبیعی و ظریف ترین حالت ممکن در لحن و زبان، با وجود تنگنای وزن، از عهده این کار برمی آید.  

ای که گفتی هیچ مشکل چون فراق یار نیست 

گر امید وصل باشد، همچنان دشوار نیست 

نوک مژگانم به سرخی بر بیاض روی زرد 

قصه دل می نویسد حاجت گفتار نیست 

در آن نفس که بمیرم در آرزوی تو باشم 

بدان امید دهم جان که خاک کوی تو باشم 

به وقت صبح قیامت، که سر زخاک برآرم 

به گفتگوی تو خیزم، به جستجوی تو باشم 

حدیث روضه نگویم، گل بهشت نبویم 

جمال حور نجویم، دوان به سوی تو باشم 

طنز و ظرافت 

طنز و ظرافت جایگاه خاصی در آثار سعدی دارد که البته به نوع دیدگاه و تفکر شاعر برمی گردد و طنز او سرشار از سرزندگی و روح حیات است. سعدی با لحن طنزگونه خود در آثار خود، خشکی کلام را گرفته و شور و حرکت بدان می بخشد و توسط همین طنز، تیغ کلام خود را تیز و برنده می کند.  

سعدی به یاری لحن طنز، خشکی را از کلام خود می گیرد و شور و حرکت را بدان باز می گرداند. سالها بعد،  حافظ شیرازی ابعاد عمیق دیگری به طنز شاعرانه بخشید و در آثار خود از آن استفاده کرد :

کسان عتاب کنندم که ترک عشق بگوی 

به نقد اگر نکُشد عشقم، این سخن بکشد

ایجاز 

سعدی در آثار خود از خلاصه گویی و یا پیراستن شعر از کلمات زاید و اضافی در اصطلاح ایجاز استفاده کرده است. این ایجاز در نهایت زیبایی است که موجب اغراق های ظریف تخیلی و تغزلی می شود و غنای بیشتری به شعر می دهد.

در شعر سعدی هیچ کلمه ای بدون دلیل اضافه یا کم نمی شود. ایجاز سعدی، ایجاز میان تهی و سبک نیست، بلکه پر از فکر و درد است.  

گفتم آهن دلی کنم چندی 

ندهم دل به هیچ دلبندی 

به دلت کز دلم به در نکنم 

سخت تر زین مخواه سوگندی 

در دو حکایت زیر از کتاب گلستان به خوبی مشاهده می شود که سعدی در جملاتی کوتاه چه معنای عمییقی را نهفته کرده است.  

حکایت: یکی از ملوک بی انصاف، پارسایی را پرسید: «از عبادتها کدام فاضلتر است؟» گفت: «تو را خواب نیمروز، تا در آن یک نفس خلق را نیازاری.»

حکایت: پادشاهی پارسایی را دید، گفت: «هیچت از ما یاد آید؟» گفت: «بلی، وقتی که خدا را فراموش می کنم.» 

آثار سعدی 

از سعدی آثار گوناگونی به نظم و نثر موجود است که عبارتند از: 

۱. بوستان یا سعدی نامه:

اولین اثر سعدی است که تالیف آن در سال ۶۵۵ تمام شده است. گویا سعدی در طول سفرهای خود، آن را سروده و پس از ورود به وطن، آن را به دوستان خود عرضه نموده است. بوستان به نظم (شعر) نوشته شده و مشتمل بر حدود چهار هزار بیت شعر است. موضوع این کتاب در مورد اخلاق و تربیت و سیاست و اجتماع است و شامل ده بخش می باشد به نام های:

• عدل
• احسان
•  عشق
• تواضع
• رضا
• ذکر
•  تربیت
• شکر
•  توبه
• مناجات و ختم کتاب.

۲. گلستان:

شاهکار نویسندگی و بلاغت فارسی است که سعدی آن را در سال ۶۵۶ به تحریر درآورده است. این کتاب به نثر آهنگین و آمیخته با نظم و در هشت فصل (اصطلاحاً هشت باب) نوشته شده است که عبارتند از :عبارتند از:

• سیرت پادشاهان
• اخلاق درویشان
• فضیلت قناعت
• فوائد خاموشی
• عشق و جوانی
• ضعف و پیری
• تأثیر تربیت
•  آداب صحبت 

سعدی در گلستان، با اجتناب از پرداختن به تاریخ نگاری و تذکره نویسی، صرفاً به بیان امور مربوط به زندگی و منش اشخاص می پردازد. گلستان را می توان گزارش سعدی از جامعه زمان خود پنداشت، که در آن اوضاع فرهنگی و اجتماعی مردم به صورت واقعی به تصویر کشیده شده است.  

سعدی علاوه بر گلستان، آثار دیگری نیز به نثر دارد، که عبارتند از: 

• مجالس پنج گانه
• رساله عقل و عشق
• نصیحه الملوک

۳. غزلیات:

مجموعه شعرهایی است که سعدی در قالب غزل سروده و دارای هفتصد غزل است. این اثر شامل چهار بخش است به نام های:

• طیبات
• بدایع
• خواتیم و غزلیات قدیم
• علاوه بر غزل های عاشقانه سعدی غزل های عارفانه و غزل های پندآموز نیز سروده است.  

۴. نصیحة الملوک:

این اثر سعدی محتوایی در پند و اخلاق و چندین رساله ی دیگر به نثر در موضوعات گوناگون دارد.

۵. قصاید عربی:

حدود هفتصد بیت دارد که شامل موضوعات غنایی و مدح و اندرز و مرثیه می باشد.

۶. مجالس پنجگانه:

این اثر به نثر است و در مورد خطابه ها و سخنرانی های سعدی است. با اینکه محتوای آن درباره نصحیت و ارشاد است اما از نظر نویسندگی در سطح خیلی پائین تری از گلستان می باشد.

۷. هزلیات:

در مجموعه آثار سعدی، سه رساله با نام های مطایبات، مضحکات و خبیثات دیده می شود که به مجموعه آن ها هزلیات گفته می شود. خبیثات مجموعه ای از اشعار هزل آمیز است، که هر چند اغلب آنها خوشایند نیست ولی چند غزل و رباعی دارد که نمونه ای از طنز و لطیفه های آن دوران هستند که قابل بررسی می باشند.  

۸. ملمعات و مثلثات و ترجیعات:

اشعاری در قالب های خاص مانند ترجیع بند و ... است.

۹. قصاید فارسی:

در ستایش پروردگار و مدح و اندرز و نصیحت بزرگان و پادشاهان معاصر سعدی است.

۱۰. صاحبیه:

که مجموعه چند قطعه فارسی و عربی است و بیشتر آنها در ستایش شمس الدین صاحب دیوان جوینی وزیر دانشمند دوست عصر اتابکان است که به همین علت آن را "صاحبیه" نامی گذاری شده است.

۱۱. مراثی:

دارای چند قصیده بلند در حمد و ثنای مستعصم بالله، آخرین خلیفه عباسی که به فرمان هلاکو کشته شد. همچنین شامل مرثیه هایی برای چند تن از اتابکان فارس و وزرای آن زمان است.

مجموعه ی این آثار "کلیات سعدی" نامیده می شود که با همین نام، بارها و بارها چاپ شده است.