ریحانه جولایی

کم شدن تراز آبی خزر خبر تازه‌ای نیست. با این حال روز گذشته هم مدیرکل مرکز علوم جوی و اقیانوسی سازمان هواشناسی کشور با اشاره به کاهش بارندگی در حوضه دریای خزر، از کاهش ۱.۵ متری تراز آب این دریاچه طی ۲۶ سال اخیر خبر داد و باعث نگرانی بیشتر دوستداران محیط‌زیست شد.

تنها بارش می‌تواند جان خزر را نجات دهد

به گفته بهزاد لایقی تراز آب خزر 5 سانتی‌متر نسبت به سال گذشته پایین‌تر آمده است. او گفته است که از سال ۷۴ تاکنون به‌طور متوسط سالانه حدود شش سانتی‌متر از تراز آب دریای خزر کاهش پیدا کرده یعنی طی ۲۶ سال اخیر تراز آب دریای خزر ۱.۵ متر کاهش پیدا کرده که رقم قابل توجهی است.

لایقی مهم‌ترین عامل کاهش تراز آب این دریاچه را کاهش بارندگی در حوضه آبریز دریای خزر و کم شدن دبی رودخانه‌های این حوضه به‌ویژه رودخانه ولگا  که بیش از ۸۵ درصد آب دریای خزر را تأمین می‌کند عنوان کرد و گفت: شدت تابش خورشید بر دریای خزر و تبخیر آب در نتیجه کاهش ابرناکی و بارندگی افزایش می‌یابد و موجب کاهش هرساله تراز این دریاچه می‌شود.

او ادامه داد: حجم آبی که سالانه در این دریاچه از دست می‌رود، کم نیست بنابراین به نظر نمی‌رسد که راهکارهای مصنوعی و انسانی مانند طرح‌های انتقال آب یا کاهش مصرف آب رودخانه‌های حوضه آبریز دریای خزر بتواند مشکلات را برطرف و کمبود آب را جبران کند و تنها بارش است که می‌تواند این شرایط را تغییر دهد.

توضیحات لایقی به این معنا نیست که کاهش آب خزر فقط به دلیل تغییرات جوی است و انسان در پدید آمدن آن نقشی ندارد. علل کاهش بارندگی‌ در منطقه دریای خزر از جهات مختلفی قابل بررسی است اما نباید فراموش کنیم که از طرفی به تغییر اقلیم که ناشی از فعالیت‌های بشری است نیز ارتباط دارد. افزایش گازهای گلخانه‌ای در جو به علت فعالیت‌های انسانی موجب ایجاد تغییراتی در الگوی بارش‌ها، آب و هوا و گرم شدن کره زمین شده است بنابراین کاهش انتشار این گازها شاید به‌طور ضمنی کمکی در این زمینه کند. با این حال یافتن راهکاری مناسب برای وضعیت تراز دریای خزر نیازمند همکاری، ‌همفکری و تعامل بین تمام کشورهای ساحلی دریای خزر است.

ناگفته نماند پیش از این هم لایقی هشدار داده بود که بر اساس مدل‌های ‌پیش‌بینی، کاهش ۴ تا ۶ متری تراز آب دریای خزر طی ۳۰ تا ۵۰ سال آینده حتمی است.

خشکی خزر، آتش‌سوزی‌های میانکاله و کاهش رطوبت منطقه

اطلاعات آماری در خصوص تراز آب خزر نشان می‌دهد که این دریا در یک قرن اخیر ترازی حتی کمتر از یک متر را هم تجربه کرده است که سپس با افزایش ورودی آب به دریا جبران شده است اما باید توجه کنیم که شاید برداشت آب از رودخانه‌های ورودی هیچ‌گاه به اندازه حالا نبوده، توسعه‌های کشاورزی و صنعتی در سواحل دریای خزر و مسیر رودخانه‌های منتهی به آن موجب شده که ورودی آب کاهش یابد.

به گفته کارشناسان، دریای خزر دارای عمق و وسعت زیادی است به طوری که عمق در جنوب به یک کیلومتر می‌رسد؛ بنابراین کاهش تراز آن به میزان یک متر، نگرانی جدی که این دریا خشک شود هم اکنون ایجاد نمی‌کند اما در صورت بررسی نشدن، مشکلات جدی برای کشورهای حوزه خزر ایجاد می‌کند. تأثیر روی مرداب‌ها، تالاب‌های منطقه و به ویژه منطقه خلیج گرگان یکی از اثرات کاهش تراز آب است زیرا این محیط‌ها به عنوان زیستگاه‌ نمونه‌های خاص گیاهی و جانوری و به عنوان مناطق محافظت شده اهمیت زیادی دارند. کاهش آب دریاچه خزر موجب شد رطوبت در برخی مناطق ساحلی کم شود بنابراین زمین گرم شد و آتش سوزی‌هایی را در برخی مناطق همچون تالاب میانکاله شاهد بودیم که در نتیجه آن پوشش گیاهی منطقه نیز از بین رفت.

خزر خشک می‌شود؟

در حال حاضر منبع آب دریای خزر از کوه و بارندگی است. برف‌های روسیه از قطب با تبدیل شدن به رود به این دریاچه سرازیر می‌شوند. بر اساس گزارش‌های منتشر شده، سال 96 منابع آبی و برفی بالادستی کم شده که ممکن است با ادامه این روند حتی خشک شود. البته آب دریای خزر نوسان دارد. نزدیک شش هفت سال سطح آب پایین می‌رود و چند سال بعد بالا می‌آید. برخی مواقع سطح آب خیلی پایین می‌رود. مثلاً سال 1354 آب دریای خزر خیلی خشک شد. سال 96 هم سطح آب قزاقستان خیلی کم شده و جلگه بسیار وسیعی در آن ناحیه ایجاد شده به طوری که کشتی‌ها دیگر قادر رفتن به آنجا نیستند. خوشبختانه آب دریای خزر در سمت ایران عمیق است و خشکی آن کمتر به ضرر کشورهایی مانند قزاقستان و روسیه است.

پرویز کردوانی، بنیانگذار مرکز تحقیقات مناطق کویری و بیابانی گفته بود از نظر زمین‌شناسی امکان خشک شدن دریاچه خزر وجود دارد. به گفته او این دریاچه زمانی به دریاچه وان و دریاچه آرال متصل بود و شهرهای شمال ایران مانند تهران همه زیر آب بودند

با این حال اما چندی پیش پرویز کردوانی، بنیانگذار مرکز تحقیقات مناطق کویری و بیابانی گفته بود از نظر زمین شناسی امکان خشک شدن دریاچه خزر وجود دارد. به گفته او دریاچه خزر زمانی به دریاچه وان و دریاچه آرال متصل بود و شهرهای شمال ایران مانند تهران همه زیر آب بودند. در مقابل خلیج فارس دیگر خشک نمی‌شود. خلیج فارس در سه دوره( بیست هزار سال پیش، شصت هزار سال پیش و صد و بیست هزار سال پیش) به علت برودت شدید هوا و آب نشدن برف‌ها و پایین رفتن آب اقیانوس‌ها خشک شده است اما اکنون به علت افزایش گرمای کره زمین و آب شدن یخچال‌ها و یخ‌ها، سطح آب اقیانوس‌ها بالا رفته و حتی بسیاری از شهرها نیز به زیر آب رفته است.

آینده نامعلوم خزر و جانداران وابسته به آن

بر اساس مقاله‌ای که سال گذشته در مجله نیچر به چاپ رسید، وضعیت خزر خصوصاً در بخش همسایه‌های خارجی اصلاً خوب نیست. بر اساس سناریوهای مختلف، سطح آب دریای خزر تا پایان قرن حاضر ۹ تا ۱۸ ‌متر پایین خواهد آمد، این پژوهش که توسط جمعی از دانشمندان آلمانی و هلندی انجام شده می‌گوید که دریای خزر با «فاجعه» روبرو است، این گزارش همچنین می‌گوید طی سه دهه گذشته سطح دریای خزر مقداری افت کرده اما تبخیر زیاد آب، یخ نبستن دریای خزر طی زمستان در مناطق شمالی و عدم تعادل در میزان آب‌های ورودی باعث خواهد شد که تا پایان قرن حداقل ۹ متر از سطح آب دریا کاهش یابد و این رقم حتی می‌تواند به ۱۸ متر برسد.

حجم آبی که سالانه در دریاچه خزر از دست می‌رود، کم نیست بنابراین به نظر نمی‌رسد که راهکارهای مصنوعی و انسانی مانند طرح‌های انتقال آب یا کاهش مصرف آب رودخانه‌های حوضه آبریز دریای خزر بتواند مشکلات را برطرف و کمبود آب را جبران کند و تنها بارش است که می‌تواند این شرایط را تغییر دهد

گزارش یاد شده چنین سناریویی را تهدید زیست‌محیطی نامیده و می‌گوید سطح دریای خزر به صورت فزاینده‌ای پایین‌تر می‌آید و شتاب کاهش آب در حال افزایش است، با توجه به اینکه آب‌های بخش روسیه و ترکمنستان خزر کم عمق است، با افت ۹ متری آب حدود ۲۴ درصد از مساحت سطح دریا کوچک خواهد شد و اگر ۱۸ متر آب افت کند، ۳۴ درصد از سطح دریای خزر خشک خواهد شد در حالی که بسیاری از پرندگان و آبزیان دریای خزر در فصول مختلف سال به شمال و جنوب مهاجرت می‌کنند و خشک شدن بخش‌های شمالی که پناهگاه گونه‌های مختلفی مانند فک‌های خزر در فصل گرم تابستان است، می‌تواند زندگی این جانداران را به خطر بیندازد.

ایران و کشورهای همسایه

 درگیر خشکی خزر

با تمام این اوصاف نکته قابل توجه این است، حالا اگر این پیش‌بینی برای دریای خزر درست باشد و این حجم از کاهش را داشته باشیم چه اتفاقی برای محیط‌زیست مناطق ساحلی خواهد افتاد؟ واقعیت این است که پنج کشور حاشیه دریای خزر شامل ایران، ترکمنستان، قزاقستان، روسیه و آذربایجان را داریم که هر یک از این کشورها اولا به لحاظ طول ساحلی سهم مشخصی از این سواحل را به خود اختصاص داده‌اند و دوم اینکه شرایط مورفولوژی هر یک از این کشورها متفاوت است.

بر این اساس قطعاً کشورهایی که بستر ناحیه کم ژرفای دریایی و منطقه خشک ساحلی آن‌ها از شیب بسیار ملایمی برخوردار است مانند ترکمنستان و روسیه و حتی برخی مناطق قزاقستان بیشترین آسیب را خواهند دید و کشورهایی مانند ایران و جمهوری آذربایجان که شیب نسبتاً تندی در بخش خشک و کم ژرفای خود دارند میزان آسیب‌پذیریشان کمتر خواهد بود؛ اما فراموش نکنیم که در سواحل شمالی کشور ما هم مناطق بسیار کم شیبی مانند منطقه ساحلی مشرف در استان گلستان و بخش شرقی استان مازندران که شامل شبه جزیره میانکاله و خلیج گرگان می‌شود وجود دارد این‌ها مناطق بسیار بسیار آسیب‌پذیری هستند حتی الآن که تراز آب دریای خزر به منهای ۲۸ رسیده بخش وسیعی از تالاب گمیشان خشک شده و خلیج گرگان هم به سمت خشکزایی فعالی پیش می‌رود.