همزمان با توسعه دید و علم بشر در عصر مدرنیته، تاثیر مرزهای فیزیکی میان ملل کم‌رنگتر، خط‌کشیهای فرهنگی زندگی اجتماعی پررنگتر و مهمتر و در این میان برداشت از مفهوم پدیده جنگ و کارکردهای فرهنگی آن متحول شده‌ است.

رشد و گسترش انواع فناوریها نیز در این میان، کشورهای مختلف جهان را به صرافت انواع بهره‌برداری ملی، اجتماعی و حتی اقتصادی از جنگها انداخته است.

"گردشگری سیاه، گردشگری تلخ و یا گردشگری جنگ" در همین خط سیر تحولی، موضوع محوری مورد توجه اروپا پس‌ از پایان دومین جنگ جهانی بود که در ابعاد فرهنگی و صنعت توریسم توسط آن کشورها طرح و زیرساختهایش پایه‌گذاری شد.

بر این اساس "گردشگری جنگ" به یکی از صنایع خدماتی مبدل شد که ظرف دهه‌های اخیر در بسیاری از کشورهای جهان با تمرکز توجه بر شاخصه‌های انسانی آن پا گرفته است. "کسب و تبلیغ افتخارات جنگی با برجسته‌سازی فرماندهان جنگها، فداکاری سربازان در خطوط مقدم نبرد، روایت سرنوشت غمبار مردمان جنگزده و حتی عطف توجه به حقوق قربانیان جنگ" در این چارچوب وجه مشترک ملل و فرهنگهای مختلف در پرداختن به ابعاد پدیده جنگ هستند.

در این میان، ابعاد و پیامدهای هشت سال جنگ تحمیلی بر نظام نوپای جمهوری اسلامی ایران، به عنوان یکی از گسترده‌ترین و مهمترین رویدادهای نظامی پس از جنگ دوم جهانی چنان قابل توجه و ماندگار است که موضوع "گردشگری دفاع مقدس" البته با ویژگیهای خاص و منحصربفرد خود به شکلی دیگر و بسیار متفاوت از دیگر کشورهای جهان در کشور ما نیز طرح شده و مورد توجه قرار گرفت.

طراحی برنامه جذابی با عنوان "کاروان راهیان نور" به منظور حضور اقشار مختلف مردم به ویژه نسل جوان در مناطق سابق جنگی ایران یکی ‌از همین ابتکارات منحصربفرد و مهم برای استمرار موثر ابلاغ پیام فرهنگی و معنوی حماسه‌ دفاع مقدس است که زمینه آشنایی نسل جوان را با ایثارگریها و رشادت رزمندگان اسلام میسر کرد.

جنگ تحمیلی هشت ساله، گذشته از خسارتهایش دستاوردها و برکات زیادی در ابعاد مختلف به همراه داشت بطوری که این دوران بخاطر ویژگیهای والا و بی‌همتایش برای جامعه ما صحنه "دفاع مقدس" نام گرفته است.

هسته داغ و مرکزی دفاع مقدس ترویج و نهادینه شدن "روحیه ایثار و مقاومت در ملت ایران و تبلور فرهنگ شهادت" در سطح جامعه است که به عنوان یک شاخصه ناب فرهنگ ایرانی اسلامی قابلیتی جهانشمول برای معرفی به همه مردم جهان در قالب گردشگری جنگ را دارا است.

بر این اساس ایران ظرفیتهای قابل توجهی در زمینه گردشگری جنگ دارد که تاکنون در قالب موزه شهدا، موزه صلح و همچنین نمایشگاههای دایمی و فصلی به عمل انجامیده اما به نظر می‌رسد هنوز در این حوزه موضوعات بسیار فراوانی وجود دارند که طرح آنها در چارچوب "گردشگری دفاع مقدس" نیازمند فعالیت بیشتر است.

گردشگری دفاع مقدس و آشنایی نسل جوان با دستاوردهایش  

پژوهشگر و مدرس دانشگاه فرهنگیان تربت‌حیدریه در این خصوص به خبرنگار ایرنا گفت: جنگ با همه نکبتها و خسارتها، دستاوردهایی نیز برای کشورمان به همراه داشت که با توسعه صنعت گردشگری دفاع ‌مقدس ضمن ایجاد بازار کار می‌توان نسل جوان را از این طریق با شیوه زندگی شهدا، واکاوی علل آغاز جنگ و ثمرات معنوی آن بیشتر آشنا کرد. 
محمد شریفی‌تربتی افزود: بر این اساس با همگرایی جاذبه‌های طبیعی و گردشگری، مهندسی فضای سبز خلاق در جوار مزار شهدای گمنام و گلزار شهدا می‌توان ضمن بازآفرینی معماری سنتی نسبت به ایجاد موزه‌های شهدا و دفاع مقدس و نیز موزه مقاومت و پایداری فرصتهای مناسبی برای توجه و گسترش گردشگری دفاع‌ مقدس و نیز ترویج فرهنگ استقامت، رشادت، دلاوری و مردانگی فراهم کرد.
وی به واکاوی ریشه‌های تاریخی گردشگری جنگ و ضرورت توسعه آن اشاره و بیان کرد: نخستین بار سال ۱۹۹۶ میلادی دو پژوهشگر اروپایی در مقاله‌ای با نگاهی ویژه اصطلاح "گردشگری سیاه یا تلخ" را مطرح کردند. آنها چهار سال بعد کتابی را با عنوان "گردشگری سیاه، جاذبه مرگ و مصیبت " منتشر کردند.
این پژوهشگر حوزه گردشگری ادامه داد: به دنبال آن موضوع گردشگری جنگ در محافل علمی مورد توجه بسیار قرار گرفت و سرآغاز پژوهشهای علمی بعدی در زمینه فعالیتهای گردشگرانه مرتبط با پدیده جنگ شد. 
وی به نقش گردشگری جنگ در جذب گردشگران و منافع  اقتصادی آن نیز اشاره و بیان کرد: ظرف سالهای اخیر با توجه به آورده‌های اقتصادی، این صنعت و بازتاب برخی رویدادهای فرهنگی و اجتماعی شالوده این صنعت، سرمایه‌گذاری وسیعی با رویکرد علمی به مقوله گردشگری جنگ به ویژه در اروپا صورت گرفته ‌است. 
او گفت: می‌توان در مورد اقدامات صورت گرفته برای ایجاد گردشگری جنگ در ایران به عملیات تفحص شهدا به ویژه برنامه‌های مستند شهید آوینـی و نیز شکل‌گیری اردوهای راهیان نور به عنوان نخستین گامها در ایجاد گردشگری دفاع مقدس اشاره کرد. 
شریفی‌تربتی افزود: "اردوی راهیان نور" با هدف معرفی ارزشهای دوران دفاع‌مقدس، معرفی سلحشوران و تبیین فداکاری و ایثار آنان در آن ایام و البته با رویکرد علمی، آموزشی و فرهنگی موفق شده جای خود را در قشر جوان به خوبی باز کند.

وی ادامه داد: راهیان نور نخستین بار پس از شهادت شهید آوینی سال ۱۳۷۲ ابتدا در قالب گروههای کوچک دانشجویی، رزمندگان و دیگر اقشار به صورت آزاد و داوطلبانه برای دیدن مناطق سابق جنگی در غرب و جنوب غرب کشور شکل گرفت و پس از آن به صورت سازمان‌یافته‌تر از سوی سپاه پاسداران و ارتش با همکاری مدارس و دانشگاهها و همچنین پذیرش زائران داوطلب از نقاط مختلف کشور ادامه یافت. 

او توجه به ابعاد گوناگون دفاع‌ مقدس از منظر گردشگری را نکته مهم و محوری در ساختار اردوی راهیان نور توصیف و بیان کرد: طراحان و مجریان این برنامه هر چند موفق شدند تاریخ مبارزات هشت ساله مردم ایران را به گردشگران خارجی و غیربومی معرفی کنند اما همه اینها برای معرفی آن دوران "شرط لازم" است که کافی نیست. 

مدرس دانشگاه فرهنگیان تربت‌حیدریه توضیح داد: چنین برنامه‌هایی را نباید به مناطق خاص جغرافیایی محدود کرد بلکه می‌توان در کنار معرفی جاذبه‌های گردشگری طبیعی و آثار تاریخی شهرهای مختلف ایران، به معرفی همان خطه از منظر مشارکت و نقش در دفاع‌ مقدس نیز پرداخت و این تنها با کمک ایجاد موزه دفاع مقدس و اجرای معماری زیبا در مزار شهدا امکانپذیر است. 
وی افزود: می‌توان در ایجاد چنین موزه‌هایی به موضوعاتی چون شهدا، اسطوره‌ها، قهرمانان، سرداران ملی و مذهبی و نیز صحنه‌آرایی گوشه‌هایی از رشادتهای رزمندگانمان در جوار مزار شهدای گمنام پرداخت تا از این طریق بار محتوایی و کمی گردشگری مذهبی، معنوی و فرهنگی افزایش یابد.

گردشگری دفاع مقدس، پاسداری ارزشها

فرمانده سپاه پاسداران انقلاب اسلامی ناحیه تربت‌حیدریه نیز در گفتگو با خبرنگار ایرنا ایجاد بستر برای توسعه گردشگری دفاع‌ مقدس را امری ضروری در مسیر پاسداری و نشر ارزشهای دینی، ملی و معنوی دوران جنگ تحمیلی دانست.

سرهنگ دوم پاسدار احمد ناصری‌موحد گفت: این موضوع مهم را از سالها پیش با محوریت کاروان راهیان‌نور در دستور کار قرار داده و به آن پرداخته‌ایم. 
وی افزود: معرفی ارزشهای دفاع ‌مقدس نباید به یک نقطه جغرافیایی خاص محدود شود لذا از ایده گنجاندن گردشگری دفاع مقدس در کنار دیگر موضوعات گردشگری در شهرهای مختلف کشور به خصوص در قالب ایجاد موزه دفاع‌ مقدس استقبال می‌کنیم.  

فرمانده سپاه تربت‌حیدریه ادامه داد: همچنین یادگاران هشت سال دفاع مقدس می‌توانند در کسوت "بسیجی، ارتشی و سپاهی" نه تنها اسباب و لوازم برجای مانده از آن دوران را به نمایش بگذارند بلکه خاطرات تلخ و شیرین خود را از زوایای مختلف آن دوران پرفراز و نشیب در قالب روایتهای جذاب برای گردشگران تشریح نمایند.

گردشگری جنگ، روایت رشادت‌ اقوام و طوایف ایران 

رییس اداره میراث فرهنگی، صنایع‌ دستی و گردشگری تربت‌حیدریه هم گفت: موضوع گردشگری جنگ ظرف سالهای اخیر با دو رویکرد و قالب کلی در سطح وزارتخانه در دست پیگیری و اجرا بوده است.

علی محمدی در گفتگو با خبرنگار ایرنا افزود: نخستین قالب طراحی و بکارگرفته شده در این مسیر برنامه‌های منسجم دیدار اقشار مختلف مردم از مناطق سابق عملیاتی در مناطق جنوب و جنوب‌ غربی کشور است.
وی معرفی کهنه‌سربازان افتخارآفرین دوران دفاع‌ مقدس از شهرهای مختلف ایران را دومین رویکرد این چارچوب ذکر و بیان کرد: همه مردم ایران در قالب اقوام و طوایف مختلف در خلق حماسه سلحشوری هشت سال دفاع مقدس نقش‌آفرینی کرده‌اند.

رییس اداره میراث فرهنگی، صنایع‌ دستی و گردشگری تربت‌حیدریه ادامه داد: می‌توان در این قالب به بیان ایثار و رشادت‌ گروههای قومی ایران به عنوان یک میراث بسیار ارزشمند معنوی پرداخت.

وی گفت: معرفی کهنه‌سربازان افتخارآفرین دوران دفاع‌ مقدس از شهرها، اقوام و طوایف مختلف ایران و فعالیتهای جنگی و دفاعی آنان بیانگر بخش مهمی از تاریخ فرهنگی معنوی مردم هز خطه است که البته در این زمینه هنوز کار خاص و شاخصی انجام نشده ‌است.

محمدی افزود: راه‌اندازی گردشگری جنگ علاوه بر تبلیغ صلح، دوستی و تعامل با مردم دنیا، در آشنایی نسل امروز جامعه با دستاوردهای هشت سال دفاع مقدس و همچنین ترویج و نهادینه کردن فرهنگ شهادت و پاسداشت جایگاه و میراث شهیدان در جامعه بسیار موثر است. 

وی ادامه داد: به عنوان نمونه منطقه "رودمعجن" شهرستان تربت‌حیدریه علاوه بر جذابیتهای منحصربفرد طبیعی، از جمله نقاطی است که شهدای زیادی را تقدیم نظام مقدس جمهوری اسلامی کرده است.

رییس اداره میراث فرهنگی، صنایع‌ دستی و گردشگری تربت‌حیدریه گفت: تاسیس موزه‌ای هرچند محدود در منطقه رودمعجن نه تنها به توسعه و تنوع گردشگری می‌انجامد بلکه به گسترش گردشگری دفاع مقدس نیز کمک می‌کند که منافع اقتصادی هم برای اهالی به همراه دارد. 

تربت‌حیدریه ظرف هشت سال دفاع مقدس ۶۷۵ شهید، ۱۴۱ آزاده و دو هزار و ۵۰۰ جانباز تقدیم نظام مقدس جمهوری اسلامی ایران کرد. ۶۹۰ نفر از جانبازان سرافراز تربتی درجه جانبازی بالاتر از ۲۵ درصد دارند.
همچنین این شهرستان پیکر پاک ۲۱ شهید گمنام را در محل "بوستان پیشکوه، محوطه دانشگاه آزاد اسلامی واحد تربت‌حیدریه، گلزار بهشت عسکری، باغ ملی این شهر، بخشهای کدکن، بایگ، رباط سنگ، محوطه پادگان واحد توپخانه ۶۱ محرم و نیز در محوطه پادگان تیپ ۱۷۷ نیروی زمینی ارتش ستقر در تربت‌حیدریه" در آغوش خود دارد. 

مرکز شهرستان ۲۲۵ هزار نفری تربت‌حیدریه در فاصله ۱۵۰ کیلومتری جنوب‌ مشهد واقع است.