پرسش:
شرایط جامعه اسلامی در عصر بعد از پیامبر(ص) به ویژه در دوران خلیفه سوم چگونه و از چه شاخص‌هایی برخوردار بود؟
پاسخ:
برای اینکه عظمت دوران حکومت امام علی(ع) بهتر و شفاف‌تر تبیین گردد، لازم است شرایط جامعه اسلامی که آن حضرت از خلیفه سوم تحویل گرفت را در همه ابعاد تشریح کرد.
شرایط جامعه اسلامی، در دوران خلافت خلیفه سوم، از نابسامانی‌های فراوان سیاسی و اجتماعی و فرهنگی و اقتصادی رنج می‌برد تا جایی که خود این شرایط اسفبار، موجب شورش مردم مصر و حجاز و عراق شد.
لجام گسیختگی و ضعف و سستی و اسراف و تبذیر و تبعیض و بی‌عدالتی و فساد و هرج و مرج دخالت‌های بیجای دربار خلافت و باند فاسد مروانی و اموی در امور کشور پهناور اسلامی و به کار گماردن افراد فاسد و نالایق و عیاش بر مسند امور مسلمانان و حیف و میل وسیع بیت‌المال و تقسیم ناعادلانه امکانات و منابع و ثروت‌های عمومی و انفال و زمین‌های عمومی و پرخوری فراوان تعدادی انگشت‌شمار وابسته به دربار خلافت و محرومیت اکثریت جامعه و تسلط سفیهان و فاجران و فرومایگان و ده‌‌ها موضوع خرد و کلان دیگر، مسايل و موضوعاتی بود که آن حضرت در آستانه پذیرش خلافت، با آن مواجه بود.
محیطی که در دوره مروان حکم و معاویه و خلیفه سوم و ایادی آن‌ها و حزب اموی و طرفداران آن‌ها به وجود آمده بود و سوء استفاده‌های فراوان مالی و اجتماعی و سیاسی و قدرت‌طلبی و تملک اموال و املاک عمومی توسط اشخاص حقیقی و حقوقی و خانواده‌های هزار فامیل و باندهای تبهکار که بر اساس تعصبات غلط و تمایلات نابجا و ضعف و همراهی دستگاه حکومت شکل گرفته بود، تبدیل به یک معضل عظیم سیاسی، اجتماعی و فرهنگی شده بود که جز با یک انقلاب پایدار و فراگیر و همه‌جانبه و جهاد و فداکاری عمیق امکان اصلاح آن نبود و ریشه‌های فتنه، آن‌قدر عمیق و فراگیر و فریبکارانه رشد کرده بود که به سادگی امکان تحول و اصلاح در آن میسر نمی‌شد. این موضوع را از دو ناحیه می‌توان پی‌گرفت:
الف: از ناحیه بررسی‌های تاریخی
ب: از ناحیه سخنان و سیره و عملکرد امیرالمومنین(ع)
در بخش اول سخنان مورخان و تاریخ‌نگاران را می‌توان در محورهای ذیل خلاصه کرد:
1- شکل‌گیری دو طبقه عامه و خاصه در بخش اول سخنان مورخان و تاریخ‌نگاران را می‌توان در محورهای ذیل خلاصه کرد:
1- شکل‌گیری دو طبقه عامه و خاصه
در زمان خلیفه دوم دیوان عطایا، حقوق و بیت‌المال بر اساس سوابق اسلامی افراد و ترتیب قبیله‌ای و مهاجرت و طبقه‌بندی  امت بر پایه قومیت و نژاد و سابقه گرایش به اسلام و مانند آن شکل گرفت و در نتیجه اختلاف بین طبقات اجتماعی افزایش یافت و یا پدید‌ آمد و توقعات و مطالبات شدت یافت و جامعه به طبقه خواص و عوام تقسیم شد.(عامه و خاصه)
این سنت غلط، آثار شوم و ناپسند خود را در جامعه اسلامی گذاشت. امام(ع) برای اجرای عدالت و مساوات تلاش فراوانی انجام داد، اما سرانجام به جرم عدالت‌خواهی به شهادت رسید
2- گرایش‌های نژادپرستانه و قوم‌گرایی
با گسترش فتوحات اسلامی اختلاط نژاد‌های مختلف عرب و عجم از اقوام گوناگون غیر عرب به وجود آمد و اشخاص فراوانی به عنوان مهاجرت یا به قصد جنگ به نقاط دیگر رفتند اسیران جنگی و بردگان بسیاری به قبایل عربی تعلق گرفتند. مفاهیمی مانند عرب و موالی و شهروندی درجه یک و دو مطرح شد و طبعاً بخش عظیمی از جامعه از حقوق کمتری برخوردار شدند.
در این رابطه تبعیض و بی‌عدالتی و عدم مساوات در بسیاری از امور موجب نگرانی و دغدغه خاطر امام(ع) بود.
ادامه دارد