الف) مقدمه

مذاکرات هسته ای ایران با غرب به روزهای حساس خود رسیده است. با توجه به نزدیک شدن ضرب الاجل تعیین شده(پایان ماه مارس 2015) و تاکید ایران بر عدم تمدید مذاکرات گمانه زنی های گوناگونی در رابطه با سرنوشت مذاکرات هسته ا ی ایران با 1+5 صورت پذیرفته است. در چنین ایامی مقام معظم رهبری در دیدار با مردم تبریز(29 بهمن 1393)، بر لزوم توجه مسئولین دولت و دیپلماتهای کشورمان بر ظرفیت ایران برای تحریم متقابل غرب تاکید نمودند. انرژی(نفت و گاز)، راه های مواصلاتی(دریایی، زمینی و هوایی)، بازار بکر ایران، تحریم دلار و یورو و موارد مشابه تنها گوشه ای از توان تحریمی ایران برای تقابل با دولتهای غربی است. با اینحال نکته دارای اهمیت در بحث تحریمها ویژگی بازدارندگی آن است.

بی تردید در دنیای وابستگی متقابل  و جهانی شده امروز کشور یا کشورهای تحریم شده می توانند در دوران پس از تحریم نیازهای ضروری خود را از کانالهایی غیر از کشور تحریم کننده تامین نمایند(اقدامی که ایران در طول سالهای تحریم از آن بهره برده است). بر این اساس اگر کشور تحریم شونده بتواند نیازهای تحریم شده خود را از طرقی دیگر رفع نماید اثرگذاری کامل تحریمها به هیچ وجه محقق نخواهد شد. بر همین اساس پرسشی که در همین آغاز مطرح می گردد آنست که ویژگی های تحریم تاثیرگذار ایران علیه غرب چیست؟ بی تردید پاسخ به این سوال بنیادین می تواند رهیافتی کاربردی و تاثیرگذار در اختیار دولت جمهوری اسلامی ایران برای پیشبرد هر چه بهتر مسیر مذاکرات هسته ای مهیا نماید. در ادامه ضمن مروری تئوریک بر جایگاه تحریمهای اقتصادی در رژیمهای بین المللی، مشخصه های تحریم تاثیرگذار ایران را واکاوی نموده ایم.

ب) مروری بر جایگاه تحریمهای اقتصادی در رژیمهای بین المللی

تحریم اقتصادی یکی از مرسوم ترین رژیمهای بین المللی است. هدف از تحریم اقتصادی  بازدارندگی دولت تحریم شونده است. به عبارت دیگر اعمال تحریم به منظور  ایجاد تغییر در رفتار تحریم شونده وضع می گردد. در تحریم اقتصادی دو موضوع کارآیی داشتن(efficacy) و قانونی بودن یا مشروعیت داشتن(Legality)، مورد توجه می باشد. بزرگترین تحریم فراملی تحریم دهه 1970 میلادی اعراب علیه رژیم صهیونیستی بود که به حسب آثار و پیامدهای متعدد خود رویه های نوینی را به عنوان یک رژیم بین المللی ایجاد نمود. از آنجا که رژیم تحریمها با ادبیات بازدارندگی در پیوند است می تواند به لحاظ عنصر زمان و نیز از بعد روانی به عنوان عاملی برای بر هم زدن تعادل روانی تحریم شونده، با مقوله بازدارندگی نظامی مقایسه شود.

در رابطه با اثرگذاری تحریمهای اقتصادی بر تغییر رفتار دولتهای جهان دیدگاه های گوناگونی مطرح گردیده است. مخالفین بر این اعتقادند که بازدارندگی تحریمهای اقتصادی قابل قیاس با کارآمدی بازدارندگی  نظامی به ویژه در مباحث هسته ای نیست. به باور مخالفین در بازدارندگی نظامی عنصری اساسی به نام غافلگیری وجود دارد که اساساً در تحریم های اقتصادی چنین عنصری را نمی توان یافت. به باور آنها عنصر «غافلگیری» برهم زدن تعادل روحی دشمن را در بر خواهد داشت. مخالفین معتقدند در بازدارندگی حاصل شده از تحریمهای اقتصادی زمان زیادی طول خواهد کشید که تحریمهای اقتصادی آثار خود را بر جای گذارند و چون کشور تحریم شونده بر اساس اصل «وخامت تدریجی شرایط زندگی»، خود را با شرایط جدید منطبق می سازد و نوعی انطباق پذیری با محیط پیدا می کند فلذا کارآیی عملی تحریمها به شدت زیر سوال می رود. در نگاه مقابل موافقین تحریمهای اقتصادی نظیر بالدوین(Baldwin)، بر این اعتقادند که تحریمها باید طولانی شوند تا آثار عمیق آن در بافت اقتصادی کشور تحریم شونده نفوذ نماید. آنگاه آثار تحریم، خود را به صورت نارضایتی های سیاسی نمایان خواهد ساخت. در مجموع تحریمهای اقتصادی از سوی اکثر اندیشمندان روابط بین الملل به عنوان رژیمی موثر برای ایجاد صلح و ثبات بین المللی مورد توجه قرار گرفته است و تنها تفاوت موجود میان اندیشمندان در رابطه با شدت و ضعف اثرگذاری این رژیم بین المللی می باشد.

همانگونه که اشاره شد مسئله مهم دیگر در بحث تحریمها به خصوص تحریمهای اقتصادی میزان اثرگذاری این رژیمها بر رفتار کشور یا کشورهای تحریم شده می باشد. بی تردید این امر به خصوص در دنیای جهانی شده فعلی نمی تواند از الگویی واحد تبعیت نماید. به عبارت دیگر به فراخور شرایط متفاوت کشورها و جایگاه هر کشوری در مناسبات بین الملل نوع اثرگذاری تحریمها از اشکال گوناگونی برخوردار خواهد بود. با اینحال تحریمهای اعمالی ایران علیه دیگر کشورها تنها با توجه دقیق و واقع بینانه(غیر توهمی) بر محورهای ذیل اثرگذار خواهد بود:

اول) شناسایی توان تحریمی ایران

همانگونه که در ابتدای این نوشتار اشاره شد، ایران به حسب ظرفیتهای خود از توان تحریمی مشخصی در انرژی(نفت و گاز)، راه های مواصلاتی(دریایی، زمینی و هوایی)، بازار مصرفی، تحریم دلار و یورو و موارد مشابه، برخوردار است. بنابراین، اولین گام برای تصمیم گیری صحیح در این رابطه تبیین دقیق ظرفیتها و توان تحریمی کشورمان می باشد. با مروری گذرا بر ظرفیتهای کشور می توان گوشه ای از توان تحریمی ایران را به ترتیب اولویت اینگونه برشمرد:

انرژی های تجدیدناپذیر(نفت و گاز)
بازار بکر مصرفی ایران
کریدورهای مواصلاتی(آبی، خاکی و هوایی)
بی تفاوتی نسبت به انتقال محموله های قاچاق از افغانستان و پاکستان به دیگر کشورها
و . . .

دوم) شناسایی و درجه بندی کشورهای هدف

شناسایی کشورهای هدف(تحریم شونده)، گام اساسی دیگر برای برنامه ریزی مناسب جهت اعمال تحریم می باشد. بی شک میزان دشمنی کشورها می تواند بهترین معیار برای دسته بندی این کشورها باشد. از آنجائیکه منطق و دکترین دفاعی ایران همواره مبتنی بر بایسته ها و ضرورتهای پدافندی(دفاعی) بوده است در موضوع تحریمها نیز به حسب آفندهای تحریمی می توان کشورها هدف را به ترتیب اولویت اینگونه دسته بندی نمود:

ایالات متحده آمریکا
انگلستان
اتحادیه اروپا(فرانسه، آلمان، و . . . )
استرالیا
کانادا
ژاپن
و . . .

سوم) درجه بندی تحریمهای اعمالی

باید خاطر نشان ساخت که این درجه بندی به فراخور کشورهای تحریم شونده کاملاً متفاوت خواهد بود. یعنی به فراخور نیازهای اساسی کشورهای تحریم شونده با توجه به توان تحریمی ایران، کشورمان می تواند تحریمهای خود را از ساده ترین تحریمها آغاز و در صورت نتیجه نگرفتن به سمت اعمال سخت ترین تحریمها حرکت نماید. توضیح آنکه اگر نیاز ضروری و اساسی اتحادیه اروپا در شرایط کنونی را گاز در نظر بگیریم، تحریم گاز اروپا توسط ایران در گام آخر صورت خواهد پذیرفت. همانگونه که اشاره شد به فراخور کشور تحریم شونده این اولویتها کاملاً متفاوت خواهد بود و این موضوع نیاز به بررسی دقیق دارد.

چهارم) شکل تحریم

با توجه به واقعیتهای موجود و مقدورات و محذورات ایران نمی توان انتظار داشت که ایران بتواند در تمام آیتمهای توان تحریمی خود به تنهایی اثرگذار بوده و تاثیر بازدارنده(یا به عبارت صحیحتر در نمونه ایران تاثیر پشیمان کننده)، داشته باشد. بنابراین، ایران باید تحریمهای اعمالی خود علیه دیگر کشورها را در سه شکل «تحریم یکجانبه»، «تحریم دوجانبه» و «تحریم شبکه ای» دنبال نماید.

به عبارت دیگر مثلاً در نمونه تحریم گاز اروپا با توجه به اینکه ایران و روسیه دو تولید کننده اصلی و غالب گاز در جهان می باشند ایران می تواند با اتخاذ تدابیر مناسب همراهی روسیه در تحریم اروپا را دنبال نماید. البته ذکر این نکته ضروری است که تنها با صرف خواهش و تقاضا هیچ کشوری به تغییر در سیاستهای راهبردی خود نخواهد پرداخت. به بیان دیگر کشوری چون روسیه تنها زمانی با سیاستهای ایران در تحریم گازی اروپا همراه خواهد شد که این امر منافع مشخص و تعریف شده ای برای مسکو داشته باشد. منافعی که در شرایط کنونی و با توجه به تحولات اوکراین برای دولت پوتین محقق شده است. در شرایط فعلی اوضاع به گونه ای است که روسیه قبل از تقاضای ایران اقدام به تهدید اروپا مبنی بر تحریم گاز نموده است. موقعیتی که ایران با زیرکی و درایت می تواند با بهره مندی از برگ روسیه منافع حداکثری خود در مذاکرات هسته ای را دنبال نماید. در برخی موارد نیاز به اقدام جمعی و شبکه ای برخی دولتها است. مثلاً در صورت عضویت دائم ایران در پیمان شانگهای ایران می تواند با توجه به ظرفیت این سازمان نسبت به تحریم کشورهای غربی جهت بهره مندی از بازار مصرفی این کشورها اقدامات لازم را انجام دهد.

پ) تحریمهای ایران علیه غرب

با توجه به آنچه اشاره شد و با عنایت به تاکیدات اخیر مقام معظم رهبری مبنی بر ضرورت تحریم غرب در صورت تداوم تحریمهای ظالمانه علیه ایران، مسئولین دولت و به ویژه دیپلماتهای کشورمان باید با عنایت به ظرفیت و توان تحریمی ایران در مذاکرات حاضر شده و به مانند گذشته در برابر هرگونه زیاده خواهی غرب در مذاکرات ایستادگی نمایند. این امر تنها زمانی محقق خواهد شد که تیم مذاکره کننده هسته ای با هوشیاری و بدبینی همه جانبه نسبت به نیات غرب، رهیافتی رئالیستی را در فضای کاملاً هابزی نظام بین الملل سرلوحه کار خود قرار داده و از هرگونه خوشبینی لیبرال در فضای مذاکرات پرهیز نماید.

با توجه به شرایط موجود و ایمان به این موضوع که شرایط متغیر نظام بین الملل در هر لحظه و ساعت رویکرد خاصی را برای تامین حداکثری منافع دولتها تجویز می نماید به نظر می رسد در صورت تداوم تحریمهای ظالمانه علیه ایران، دولت جمهوری اسلامی ایران باید اعمال تحریمهای گسترده علیه غرب به خصوص در حوزه انرژی و به طور ویژه گاز را در دستور کار قرار دهد. با توجه به شرایط موجود نظام بین الملل و گذار نظم «تک قطبی-چندقطبی» مورد تاکید هانتینگتون به سوی نظم «چندقطبی»، همراهی دقیق و تعریف شده ایران با قطبهای دیگر برای اعمال تحریمهای دوجانبه(در تحریم گاز اروپا) و نیز اعمال تحریمهای شبکه ای(در تحریم حضور شرکتهای غربی در بازارهای ایران و هم پیمانان) می تواند در تحقق ویژگی بازدارندگی تحریمهای ایران کاملاً موثر باشد.

نکته پایانی آنکه در دنیای در هم تنیده فعلی شاید در نگاه نخست تحریم یک کشور در حال توسعه به نام ایران علیه کشورهای صنعتی دنیا چندان اثرگذار به نظر نیاید لکن با تدقیق در نوع نیازهای اساسی کشورهای صنعتی(انرژی و بازار فروش به عنوان دو نیاز حیاتی اقتصاد سرمایه داری) در قیاس با نیازهای اساسی ایران(تکنولوژی و کالاهای نه چندان حیاتی) از یکسو و ایجاد شرایط نوین در نوع توزیع قدرت در عرصه بین الملل از سوی دیگر به نظر می رسد در صورت تداوم تحریمهای ظالمانه علیه ایران و اقدام ایران برای اعمال تحریمها علیه غرب، «اقتصاد تحریم دیده و پوست کلفت» ایران بسیار کمتر از «اقتصاد روتین و نازک نارنجی» غرب آسیب خواهد دید.

انتهای متن/