امام حسن عسکری علیه السلام در روز جمعه هشتم ربیع الثانی سال 232 در مدینه منوّره دیده به جهان گشود. پدر بزرگوار آن حضرت امام هادی علیه السلام و مادر گرامی اش با نام های سلیل، حدیث و سوسن شناخته می شود.

مدت امامتِ امام حسن عسکری علیه السلام شش سال بود که از سال 254 آغاز شد و در سال 260 با شهادت آن حضرت پایان یافت. آن حضرت در طول زندگانی و به ویژه در دوران امامت خویش، به واسطه مبارزه با طاغوت های زمان، در تبعید و زندان و تحت نظر خلفای وقت به سر می برد و سرانجام در هشتم ربیع الاوّل سال 260 و در 28 سالگی، در شهر سامرا و به دستور احمد مُعتَمد، پانزدهمین خلیفه ستمگر عباسی مسموم شد و به شهادت رسید. (تبریزی، 1381: 15)

شرایط سیاسی ـ اجتماعی عصر امام حسن عسکری علیه السلام

خلفای عباسی از هرگونه اعمال فشار و محدودیت بر پیشوایان معصوم دریغ نمی کردند و این فشارها در عصر امام جواد، امام هادی و امام عسکری علیهما السلام به اوج خود رسید. شدت این فشارها به قدری بود که سه پیشوای بزرگ شیعه که در مرکز حکومت؛ یعنی شهر سامرا می زیستند، با عمر کوتاهی جام شهادت نوشیدند؛ امام جواد علیه السلام در 25 سالگی، امام هادی علیه السلام در 41 سالگی و امام حسن عسکری علیه السلام در 28 سالگی که جمعاً 94 سال می شود. این مسئله، از شدت فشارها و صدمات رسیده بر آن بزرگواران حکایت دارد، ولی در این میان، فشارها و محدودیت های زمان امام حسن عسکری علیه السلام به دو علت از دو پیشوای دیگر بیشتر بود:

در زمان امام عسکری علیه السلام شیعه به صورت یک قدرت عظیم در عراق در آمده بود و همه مردم می دانستند این گروه، به خلفای وقت معترض اند و حکومتِ هیچ یک از عباسیان ستمگر را مشروع و قانونی نمی دانند؛ بلکه معتقدند امامت الهی در فرزندان علی علیه السلام باقی است و در آن زمان، شخصیت ممتاز این خانواده امام حسن عسکری علیه السلام بود. گواه قدرت شیعیان، اعتراف «عبیدالله» وزیر «معتمد» عباسی به این موضوع است.

توضیح اینکه، پس از شهادت امام حسن عسکری علیه السلام برادر آن حضرت؛ یعنی جعفر کذّاب، نزد عبیدالله رفت و گفت: مَنصب برادرم را به من واگذار؛ من در برابر آن سالیانه بیست هزار دینار به تو می دهم. وزیر به او پرخاش کرد و گفت: ای احمق، خلیفه آن قدر به روی کسانی که پدر و برادر تو را امام می دانند، شمشیر کشید تا بلکه بتواند آنان را از این عقیده برگرداند، ولی نتوانست، و با تمام کوشش هایی که کرد، توفیقی به دست نیاورد. اینک اگر تو در نظر شیعیان امام باشی، به خلیفه و غیرخلیفه نیاز نداری و اگر در نظر آنان چنان مقامی نداشته باشی، کوشش ما در این راه، کوچک ترین سودی برایت نخواهد داشت.

خاندان عباسی و پیروان آنان، بر اساس روایات و اخبار متواتر، می دانستند مهدی موعود عجل الله تعالی فرجه الشریف که تار و مار کننده همه حکومت های خودکامه است، از نسل امام حسن عسکری علیه السلام خواهد بود. به همین دلیل، پیوسته مراقب وضع زندگی آن حضرت بودند تا بتوانند فرزند او را به دست آورند و نابود کنند.

به این دو دلیل، فشار و اختناق درباره پیشوای یازدهم بسیار شدید بود و از هر طرف آن امام هُمام را تحت کنترل و نظارت داشتند. حکومت عباسی به قدری از نفوذ و موقعیت مهم اجتماعی امام نگران بود که آن حضرت را ناگزیر کرده بود هر هفته روزهای دوشنبه و پنجشنبه در دربار حاضر شود. (پیشوایی، 1375: 620 ـ 622)

ابعاد هفتگانه فعالیت های امام حسن عسکری علیه السلام

امام حسن عسکری علیه السلام با وجود همه فشارها، نظارت ها و مراقبت های بی وقفه حکومت عباسی، یک سلسله فعالیت های سیاسی، اجتماعی و علمی در جهت حفظ اسلام و مبارزه با افکار ضداسلامی انجام می داد که می توان آنها را بدین گونه خلاصه کرد:

کوشش های علمی در دفاع از آیین اسلام و ردّ اشکال ها و شبهه های مخالفان، و نیز تبیین اندیشه درست اسلامی؛ چنان که با وجود اختناق بسیار آن دوره، تعداد شاگردان آن حضرت را بیش از صد دانشمند برجسته دانسته اند.

ایجاد شبکه ارتباطی سرّی با شیعیان مناطق گوناگون، از راه تعیین نمایندگان و اعزام پیک ها و ارسال پیام ها. برخی از این شهرها و مناطق عبارت اند از: کوفه، بغداد، نیشابور، قم، آوه، مدائن، خراسان، یمن، ری، آذربایجان، سامرا و بصره.

فعالیت های سرّی سیاسی، با وجود تمام نظارت ها و مراقبت های حکومت عباسی. برای مثال، عثمان بن سعید عَمری، که بعدها از نمایندگان امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف در غیبت صغری شد، در پوشش روغن فروشی، اموال و وجوهات شیعیان را به امام حسن عسکری علیه السلام می رساند و مأموران عباسی نیز هیچ گاه از این ماجرا آگاهی نیافتند.

حمایت و پشتیبانی مالی از شیعیان، به ویژه یاران خاص خود؛ چنان که پس از یاری یکی از یاران بدو پیغام داد: هرگاه نیاز داشتی، خجالت نکش و پروا مکن و از ما بخواه، که به خواست خدای تعالی به مقصود خود می رسی.

تقویت و توجیه سیاسی رجال و عناصر مهم شیعه در برابر فشارها و دشواری های آن دوره. آن حضرت از راه نامه نگاری، شیعیان برجسته خویش را از نظر روحی تقویت می کرد و به آنان در راه مبارزه جانانه، دلگرمی می بخشید.

امام حسن عسکری علیه السلام برای زدودن زنگار شک و تردید برخی از شیعیان، ونیز هدایت گمراهان، ناگزیر می شد پرده های حجاب را بالا بزند و از عالَم غیب خبر دهد و این، مؤثرترین شیوه جلب مخالفان و تقویت ایمان شیعیان بود.

آماده سازی شیعیان برای دوران غیبت فرزند خود، امام دوازدهم. (نک: همان: 626 ـ 652)