تابلوهای راهنمایی - رانندگی حاشیه جاده؛ کم کم نزدیک می شوند، بعد در یک چشم برهم زدن از نظر محو می شوند.
مسیر شمال غربی استان را در پیش گرفته ام، مقصد 120 کیلومتری تبریز و 25 کیلومتری ورزقان واقع در دل جنگل های ارسباران؛ بهشت گمشده آذربایجان معروف به منطقه "قره داغ" است.
این بار، نه طبیعت بکر منطقه، که جواهری خفته در آن، پایم را به این مسیر باز کرده است.

ذخیره ای برای روز مبادا!
ماه اردوی بهشت در زمین است که راهی "معدن مس سونگون" با جغرافیایی متفاوت شده ام.
با پایان یافتن محدوده استحفاظی شهر وررزقان، برای گذر از پیچ تپه ها با یکی از بومی های منطقه هم صحبت می شوم.
نام معدن را که می گویم، انگشت اشاره اش، ورای تپه های شمالی را نشانم می دهد.
به قول خودش از وقتی که پای معدنکاران به منطقه باز شده است، مسیر معدن را چشم بسته می شناسد.
حدود 50 سال سن دارد، می گوید: از پدربزرگش شنیده بود که خاک این منطقه زرخیز است، و حالا شنیده هایش به واقعیت تبدیل شده است، بستگانی هم در روستای قدیمی سونگون داشته که با ورود معدن کاران و خرید زمین هایشان، عطای خانه و کاشانه خود را بخشیده و راهی ورزقان شده اند.
وقتی می بیند، حرف هایش با آن لهجه محلی توجهم را جلب کرده در تکمیل صحبت هایش می گوید: شاید قدیمی ها به این خاطر منطقه را سونگون نام گذاری کرده اند که از عیار بالای خاک آن اطلاع داشتند و این ظرفیت را ذخیره برای روز مبادا می دانستند.
مکثی می کند و ادامه می دهد: شاید هم، حال و روز امروز منطقه را می دیدند که خورشید دیگری بر سرنوشت منطقه می تابد.
مسیر را ادامه می دهم.

توده برف های آراسته روی تپه ها، هنوز هم یادگار زمستان را بر دوش دارند.
انگار سرزمینی جادویی است؛ نسیمش هم ناب است، آرام بر گونه می نشیند و لطافتش زیر پوست احساس می شود.
کمی آن طرف تر چشمانم به مه غلیظی می افتد که بر شانه کوه آرام گرفته است، بی اختیار نگاهم به این تصویر بکر و بی نظیر، گره می خورد و دقایقی در آن محو می شوم.
خورشید از پشت تپه های بیشه زار شرق که پوشیده از برف جا مانده زمستان است، سر بر می آورد.

قلمرو معدن در عمق دره با یک خط فرضی مشخص است، در آن واحد، سبزیِ تپه های مشرف به شمال، شرق و غرب را می بینی و در بخش جنوبی منطقه، کوهستان، چهره سرد و خشن خود را نشانت می دهد.
قدمتی به درازای 200 سال
در قلمرو وسیع معدن با آقای گوزل پور؛ کارشناسان روابط عمومی شرکت مس سونگون و مسئول بازدیدها همراه می شوم.
شوفاژ اتاق کارش در این وقت از سال، هنوز روشن است، می گوید: اینجا زمستان و بهار فرقی نمی کند، اغلب هوای سرد بر منطقه حاکم است.
سر صحبت را با اشاره به قدمت 200 ساله معدن باز می کند و می گوید: آن زمان برداشت ها از معدن، به صورت موضعی بود، ولی غنای این خاک، از سال 60 پرآوازه و برداشت ها بیشتر و بیشتر شد.
آقای گوزل پور ادامه می دهد: سال 68 قرار شد، زمین های روستاهای اطراف معدن خریداری شود، سال 73 وقتی روستاهای حومه مس سونگون، از سکنه خالی شد، استخراج از این معدن توسط شرکت ملی مس ایران حالت عملیاتی گرفت و نزدیک 10 سال در این معدن باطله برداری شده تا روی معدن باز شود.

در خلال این صحبت ها سوار بر خودروی شرکت، راهی محدوده اکتشافی معدن شدیم؛ مسیری که تا رسیدن به منطقه عملیاتی معدن، سنگ ریزه هایی که زیر لاستیک خودرو له شده و به اطراف پرت می شدند، صدای غالب بود.
سکوت کوهستان و غرور سنگ ها را دامپ تراک های غول پیکر؛ کامیون های معدنی، زیر چرخ های خود می شکنند، آن هم بدون وقفه و لحظه ای درنگ.
از لحاظ زمین شناسی جزء معادن پیچیده دنیاست
مسئول بخش زمین شناسی معدن مس سونگون، در حال ارزیابی چال های حفاری است.
صدا به صدا نمی رسد، مجبور می شویم کمی فاصله بگیریم، تا راز دل سنگ های این منطقه را فاش کند.
حمیدرضا گلچین می گوید: سنگ اینجا از نوع "کوارتز مونزونیت" پورفیری است و به دوره سوم زمین شناسی برمی گردد که این توده های پورفیری در مجاورت آهک های دوره دوم زمین شناسی، تشکیل شده اند.
به گفته مسئول بخش زمین شناسی معدن مس سونگون، متوسط عیار معادن پورفیری در همه جای دنیا، بین نیم تا یک درصد است و این عیار برای استخراج توجیه اقتصادی دارد، در حالی که عیار کل مس در این معدن 58 صدم درصد است اما آنچه که از زمین برداشت می شود، عیار 63 صدم درصد است.

او می گوید: معدن مس سونگون، از لحاظ زمین شناسی در زمره معادن پیچیده دنیا محسوب می شود چرا که تیپ های مختلف مواد معدنی به صورت تزریقی و نه رگه ای در منطقه وجود دارد و در هم رفتگی مواد باطله و معدنی به قدری بالاست که استخراج را با مشکل مواجه می کند.
مسئول بخش زمین شناسی معدن ادامه می دهد: وقتی معدن همگن است، تخمین ماده معدنی و عیار آن راحت است، اما وقتی گسل و وقایع در معدن زیاد باشد، نه تنها تخمین زدن ماده معدنی بسیار سخت است، بلکه امکان منطبق نبودن با مدل اکتشافی و ماده استخراج شده هم بالا می رود.
گویا حضورم به عنوان یک زن در منطقه عملیاتی معدن کمی تعجب آور است.
یکی از کارگران بخش حفاری می گوید: جز زنان انگشت شمار هستید که تا این محدوده از منطقه عملیاتی معدن وارد شده اید.
او به سختیِ کار در این معدن اشاره کرده و از تجربه فعالیت خود در دمای منفی 30 درجه می گوید و توضیح می دهد: اگر هوای کوهستان یاغی شود، کارگران که سهل است، خودروهای سنگین هم در برابر آن تاب مقاومت ندارند.
محدوده اکتشافی معدن یک 8 ضلعی به مساحت 38 کیلومترمربع است.
در بلندترین نقطه از معدن ایستاده ام، در ارتفاع 2 هزار و 400 متری.
نقطه انتهایی معدن هم یک هزار و 600 متر مربع است.
در واقع ماده معدنی در گستره 800 متر از دل این کوه، جا خوش کرده است.
این اطلاعات را مهندس گلچین؛ مسئول بخش زمین شناسی معدن مس سونگون اعلام می کند.

وقتی از بالا و خارج از گودی، معدن را از زیر چشم می گذرانم ، بیشتر به کلوسئوم؛ میدان نبرد گلادیاتورهای رومی شبیه است، حالت پلکانی دارد، ارتفاع پله ها هم یک دست است، کارگران می گویند، پیشتر کوه بوده و به مرور و با گسترده شدن اکتشافات در منطقه، این گودی، عریض و عمیق تر شده است.
سختی کار اکتشاف به واسطه پورفیری بودن معدن
گویا پورفیری بودن معدن کار اکتشاف را سخت کرده و همین باعث شده اکتشاف در بستر پله ها صورت گیرد اما رو باز بودن معدن، یک امتیار بزرگ برای اکتشاف محسوب می شود.
کمی پایین تر که می رویم مختصات پله ها دستم می آید، هر کدام 12 و نیم متر ارتفاع دارند، با عرض 25 تا 30 متر و شیب 65 درجه.

مسئول بخش زمین شناسی معدن مس سونگون بر روی پله ها، چال هایی را نشانم می دهد که به فاصله 70 متر از هم و به عمق 12 و نیم متر با دستگاه های حفاری، حفر شده اند تا قسمت باطله از مواد معدنی تشخیص داده شود.
او می گوید: بعد از حفر چال، پودری توام با گاز از داخل آن به بیرون متصاعد می شود که نمونه برداری شده و برای آزمایش فرستاده می شود.
ظرف 24 ساعت، نمونه برداشته شده، آنالیز و مشخص می شود که کدام یک از چال ها باطله و کدام ماده معدنی و با چه عیاری است تا براساس آن تقسیم بندی شود.
مهندس گلچین ادامه می دهد: بعد از شناسایی میزان و عیار ماده معدنی، آنچه در دل زمین است به صورت 3 بعدی بازسازی و بعد، طرحِ استخراج داده می شود.
از ساعت 12 و 30 دقیقه، کم کم تردد دامپ تراک ها بر روی پله ها کم می شود، نیروهای واحد آتش بار و ناظر، بیشترین حضور را در این ساعت بر روی پله ها دارند.
کم کم چال ها، با مواد منفجره آمفو شارژ می شوند و حجم آن را بچه های واحد ناریه مشخص می کنند.
قرار است راس ساعت 14 در 6 منطقه از محدوده اکتشافی معدن، انفجار صورت گیرد، این برنامه روزانه ی واحد ناریه به استثناء روزهای جمعه است.
کار در معدن تعطیل بردار نیست!
سکوت حاکم بر کوهستان با صدای انفجارهای متناوب شکسته می شود و ناله کوه، فضا را پر می کند.
همین که گرد و خاکِ ناشی از انفجار فروکش می کند؛ وضع چال ها برای تامین ایمنی کارگران ارزیابی شده، واحد زمین شناسی معدن هم بر مبنای انفجار، دوباره طرحی برای استخراج ارائه می دهد.

این طرح مشخص می کند، کدام بخش از سنگ های خرد شده ناشی از انفجار، به باطله و مواد معدنی تقسیم می شوند.
باز سرو کله دامپ تراک ها، همان کامیون های معدنی در پله ها، پیدا می شود.
یکی از کارشناسان معدن که در محل حاضر است می گوید: کار در معدن تعطیل بردار نیست، 3 هزار و 500 نفر در سه شیفت کاری در معدن کار می کنند، واحد سنگ شکن و کارخانه تغلیظ، مواد معدنی می خواهد تا آن را به کنسانتره تبدیل کند.
نقی لو ادامه می دهد: روزانه 45 هزار تن ماده معدنی باید به واحد سنگ شکن تحویل داده شود؛ به ازای هر 45 هزار تن ماده معدنی، نزدیک 100 هزار تن هم ماده باطله از معدن استخراج و به دامپ های باطله هدایت می شود.
سرنوشت سنگ ها، با خاک گره خورده است
رد خودروهای سنگینی را که مواد معدنی حمل می کنند می گیریم، مقصدشان واحد سنگ شکن است.

سعید صادقی؛ ريیس شیفت سنگ شکن مجتمع مس سونگون در محل حاضر است، با توجه به چراغ های سبز و قرمزی که اپراتور فعال می کند، دستور تخلیه بار سنگ دامپ تراک ها را به گرداب آهنی صادر می کند.

به گفته صادقی، اندازه سنگ هایی که روی دامپ تراک ها به سمت سنگ شکن راهی می شوند، به جنس، شکستگی سنگ و حتی شدت انفجار بستگی دارد اما حتما باید در ورودی، ابعاد سنگ ها، زیر یک متر باشد.
تیغه های تیز سنگ شکن؛ شبیه اره هایی است که در 8 طبقه زیر زمین، ابهت سنگ ها را تا حد 20 سانتی متر می شکند و سپس با نوار نقاله یک هزار و 200 متری به ظرفیت 2 هزار و 500 تن در ساعت، این سنگ های شکسته شده، به انبار دانه درشت کارخانه تغلیظ، ارسال می شود.

رئیس شیفت سنگ شکن مجتمع مس سونگون می گوید: این گرداب، در هر ساعت ظرفیت خردکنندگی 2 هزار و 500 تن سنگ را دارد، تا روزانه با 22 ساعت کار، بتواند 50 هزار تن مواد لازم برای انبار دانه درشت کارخانه تغلیظ را تامین کند.
به واقع سرنوشت این سنگ ها با خاک گره خورده است و تا مثل خاک الک نشده، به بخش تغلیظ نرسند، گریزی برایشان نیست.
مس محتوای خروجی از کارخانه تغلیظ، 25 درصد است
در امتداد نوار نقاله که از روی تپه ها راه خود را باز کرده، حرکت می کنم و وارد کارخانه تغلیظ می شوم.

سنگ آسیاها و سرندهایی ارتعاشی در سوله ای بزرگ با تجهیزات مدرن متمرکز شده اند تا مدار کارخانه را به گردش درآورند.
مدیر کارخانه تغلیظ، از عملکرد سنگ آسیاها می گوید، سنگ آسیاهایی که ظرفیت خردایش 900 تن سنگ در ساعت را دارند و با استفاده از گلوله های فلزی، سنگ ها را با خاک یکسان می کنند.

باقریان می گوید: در کارخانه تغلیظ، پرعیارسازی مس در 4 مرحله انجام می گیرد.
بعد از این که مواد معدنی در سنگ آسیای اول با گلوله های فلزی، خرد شده و از سرندهای ارتعاشی رد می شود، به سنگ آسیای دوم رسیده و سپس از فیلتر عبور می کند.
او ادامه می دهد: ماده حاصله در این مرحله، به روش فلوتاسیون، با آهک هیدراته و سولفور سدیم ترکیب می شود و بعد از اضافه شدن قریب به 10 ماده شیمیایی از جمله انواع ضد رسوب و ضد جلبک، محتوای مس کف کرده و به لایه های بالایی می رسد و استحصال کنسانتره مس انجام می گیرد.
باقریان، روند ورود و خروج در کارخانه تغلیظ را در یک جمله بیان می کند: روزانه 40 هزار تن ماده معدنی با عیار 63 صدم درصد برای پرعیارسازی به کارخانه تغلیظ وارد و حدود 800 تا 900 تن کنسانتره مس با عیار 25 درصد مس محتوا تولید می شود.
ذخیره اکتشافی معدن، 2 برابر شده است
پیش از این، کل ذخیره زمین شناسی و اکتشافی معدن مس سونگون، 400 میلیون تن برآورد شده بود، اما اکنون با تعمیق اکتشافات، ثابت شده که این معدن 890 میلیون تن، چیزی معادل دو برابر ظرفیت قبلی، مستعد برداشت است.

مدیر مجتمع مس آذربایجان (سونگون) می گوید: در همان گودی که ساعاتی قبل دیدید، 2 میلیارد تن خاک مس وجود دارد، در حالی که تنها 890 میلیون تن از آن با عیار 54 تا 63 صدم درصد، قابل برداشت است و به عبارتی استخراج آن، صرفه اقتصادی دارد.
رضا شریفی یادآور می شود: قطع یقین با ارتقای تکنولوژی و افزایش قیمت مس در بازارهای جهانی، شرکت، استخراج مواد معدنی با عیار پایین را هم در برنامه کاری خود قرار خواهد داد.
او با بیان این که هم اکنون در مجموع 50 میلیون تن در سال از معدن مواد باطله و خاک مس برداشت می شود می افزاید: با یک حساب سرانگشتی می توان گفت روزانه 40 هزار تن، ماهانه 600 هزار تن و سالانه 14 میلیون تن ماده معدنی و یا خاک مس، وارد 2 فاز کارخانه تغلیظ می شود.
به گفته شریفی، هم اکنون 2 فاز تغلیظ هر کدام با ظرفیت تولید 150 هزار تن کنسانتره مس در سال، کار می کنند که با این روند، معدن تا 60 سال قابل برداشت است اما با کلنگ زنی فاز 3 تغلیظ، آن هم با ظرفیت تولید 150 تا 250 هزار تن تولید کنسانتره در سال، طول عمر معدن برای برداشت، به 43 سال کاهش خواهد یافت.
او یادآور می شود: فاز 3 به گونه ای طراحی شده که با اضافه کردن بخشی از تجهیزات، ظرفیت تولید تا 2 برابر افزایش می یابد و طبق برنامه ریزی های صورت گرفته، پیش بینی می شود ظرف 4 سال آینده به بهره برداری کامل برسد.
مدیر مجتمع مس آذربایجان (سونگون) در تکمیل صحبت های خود می گوید: قطعا 10 سال دیگر با تکمیل اکتشافات، معدن گودتر شده و میزان ذخایر افزایش خواهد یافت و زمانی برای اتمام این معدن متصور نیست، اما برای برداشت از این معدن حتما بیش از 60 سال ذخیره خواهیم داشت.
کارخانه تغلیظ مس سونگون با ظرفیت 14 میلیون تن ورودی از سنگ معدن، برای تولید 300 هزار تن کنسانتره مس و 2 هزار تن کنسانتره مولبیدن در سال طراحی شده است.
ارزش افزوده بالای مولیبدن، چشم گیر است
در این بخش سهم قابل توجه مولیبدن در سبد تولیدات نهایی مجتمع مس سونگون به چشم می خورد.
مولیبدن، فلز گرانبهایی ست که به جای فولاد در ساخت قطعاتی نظیر هواپیما، موشک و جت کاربرد دارد، چرا که مقاومت آن در برابر حرارت بالا، بسیار زیاد است.
قادر رضایی؛ معاون بهره برداری مجتمع مس آذربایجان (سونگون) در خصوص این ظرفیت می گوید: معدن سونگون، کان سار مس مولیبدن محسوب می شود، به طوری که مس ماده اصلی و مولیبدن محصول جانبی است.
رضایی یادآور می شود: عیار مولیبدن در معدن مس سونگون 200 پی پی ام یعنی 200 گرم در تن است و در کارخانه مولیبدن عیار آن از حدود 4 دهم درصد به حدود 50 تا 54 درصد می رسد.
معاون بهره برداری مجتمع مس آذربایجان (سونگون) در تکمیل صحبت های خود می گوید: برای تولید کنسانتره مولیبدن، سرمایه گذاری زیادی نیاز نیست.
او این موضوع را این چنین تشریح می کند: برای تهیه مولیبدن تا بخش سنگ شکن و خردایش از فرایند کنسانتره مس استفاده می شود، اما در فرایند تغلیظ، ابتدا کنسانتره مولیبدن جداسازی و بقیه به کنسانتره خالص مس تبدیل می شود.
در بازارهای جهانی، ارزش این مولیبدن 10 تا 20 برابر کنسانتره مس است و نمی توان از ارزش افزوده بالای آن چشم پوشی کرد.
خام فروشی به ضرر صنعت مس تمام می شود
"سهم مجتمع مس سونگون در صادرات بین 50 تا 60 درصد و در تولید کل کنسانتره شرکت ملی مس 30 درصد است"، این را سخاوت خیرخواه؛ مدیر بازرگانی صنایع مس منطقه آذربایجان می گوید.
خیرخواه به سهم تولیدات شرکت در سال های اخیر هم اشاره می کند و می گوید: این شرکت در سال 95 نزدیک 300 هزار تن تولید داشت که در سال 96 این رقم به 348 هزار تن کنسانتره در سال رسید و از این میزان نزدیک 341 هزار تن صادر شده و درآمدی که از این بابت برای شرکت ملی مس کسب شده، نزدیک 560 میلیون دلار بوده است.
او می گوید: 28 تا 30 درصد تولید مس کشور را از نظر تناژ و ارزش ریالی، مجتمع سونگون بر دوش می کشد.
پیش تر همه تولیدات سونگون صادر می شد چرا که کنسانتره بازار خرید داشت، اما اکنون از مجموع 300 هزار تن تولید خود، 100 هزار تن را صادر و 200 هزار تن را به سرچشمه منتقل می کند تا به مس کاتد تبدیل شود.
خیرخواه ادامه می دهد: این حجم از تولیدات، روزانه توسط 50 کانتینر بارگیری و به راه آهن منتقل می شود تا از آنجا برای صادرات به کارخانه ذوب مس سرچشمه یا بندرعباس فرستاده شود.
آنچه از برنامه ریزی های مدیریت مس سونگون برای سال 98 حکایت دارد تولید حدود 313 هزار و 36 تن کنسانتره مس و یک هزار و 650 تن کانس مولیبدن است.
عواید حاصل از فروش کنسانتره مس سونگون، هم اکنون برای شرکت ملی صنایع مس ایران با احتساب 310 هزار تن کنسانتره مس با قیمت هر تن حدود یک هزار و 180 دلار، در مجموع 365 میلیون و 800 هزار دلار در سال است.
اما مدیر بازرگانی منطقه آذربایجان صنایع مس، از آمار خام فروشی دل خوشی ندارد و علت آن را در نبود کارخانه ذوب مس یا همان "کاتد" در منطقه می داند.
کارخانه مس کاتد، اسیر باندبازی ها
"کاتد" ادامه زنجیره تولید است، یک گام فراتر از تولید کنسانتره؛ همان طرحی که سال 90 و 91، زمزمه های اجرای آن شنیده شد، اما طولی نکشید که با طرح مسائل زیست محیطی و اجتماعی، اجرای آن در منطقه متوقف شد، با این حال یک سالی است که مقدمات اجرای آن، به صورت جدی پیگیری می شود.
"رضا علیزاده کاسین" نماینده مردم ورزقان در مجلس شورای اسلامی، در خصوص این وقفه می گوید: برخی دست های پشت پرده، با طرح مسائل زیست محیطی، چوب لای چرخ راه اندازی کارخانه مس کاتد گذاشتند در حالی که در اجرای این طرح، خطوط قرمز مسائل زیست محیطی رعایت خواهد شد.
علیزاده می گوید: حالا ورق برگشته و وزیر صنعت و معدن و تجارت، مدیر عامل شرکت ملی مس را مامور احداث این کارخانه در منطقه، آن هم ظرف 3 سال آینده کرده است.
عضو کمیسیون صنایع و معادن مجلس شورای اسلامی ادامه می دهد: راه اندازی کارخانه مس کاتد، در مرحله تکمیل مطالعات مهندسی و انتخاب پیمانکار اجرایی است.
با راه اندازی این کارخانه، 100 هزار تن به ظرفیت تولید ذوب مس کشور اضافه خواهد شد و ظرفیت فعلی ذوب که حدود 360 هزار تن است، به 460 هزار تن افزایش خواهد یافت.
روزهای خوش برای کارخانه ذوب
مدیر مجتمع مس آذربایجان (سونگون) هم نوید روزهای خوش این مجتمع را داده و می گوید: زیرساخت های لازم برای راه اندازی کارخانه مس کاتد، یک به یک درحال اجراست، تا جایی که تنها برای تسطیح یک کوه، 70 میلیارد تومان هزینه شده است.
به گفته شریفی، اجرای کارخانه آهک هیدراته اهر با ظرفیت 70 هزار تن در سال، بهره برداری از معدن آهک هیدراته گوره درق اهر و انتقال آب از سد حاجی لر چایی به میزان 10 میلیون متر مکعب در سال هم از طرح های زیربنایی برای ارتقای تولیدات از کنسانتره به کاتد است، که هم اکنون پیشرفت های خوبی دارند.
او می گوید: استراتژی شرکت مس در این مقطع معطوف به تولید کاتد صادراتی با گرید تصفیه A است و طبق برآوردهای به عمل آمده، برای تجهیز و راه اندازی کامل این کارخانه، 500 میلیون یورو اعتبار، یعنی رقمی معادل 9 هزار میلیارد تومان لازم است.
مس کاتد؛ نبض اقتصاد منطقه را تقویت می کند
فرماندار شهرستان ورزقان می گوید: 3 سال بعد، با استقرار کارخانه مس کاتد در منطقه در وهله اول، شاهد جلوگیری از خروج روزانه 50 کامیون و کانتینر کنسانتره مس از منطقه و در نتیجه تبدیل به ارزش افزوده و توسعه صنایع پایین دستی در منطقه خواهیم بود.
حسن یحیوی ادامه می دهد: برای توسعه صنایع پایین دستی مس در منطقه، دولت احداث شهرک تخصصی مس را مصوب کرده و در این راستا در 30 کیلومتری معدن، صد هکتار زمین در مزارع "علی بیگ کندی" شناسایی شده و در حال تملک است.
او هم راه اندازی کارخانه تولید مس کاتد سونگون را در افزایش تولید ناخالص داخلی، اشتغال و محرومیت زدایی منطقه قره داغ و استان موثر می داند و معتقد است: به برکت وجود این معدن، زمینه های توسعه منطقه فراهم شده است، به طوری که بزرگراه 2 بانده خواجه - ورزقان به طول 55 کیلومتر، با هزینه کرد بیش از 400 میلیارد تومان توسط مجتمع مس سونگون در حال اجراست و شکی نیست که در افزایش ایمنی این مسیر، نقش موثری خواهد داشت.
مسائل زیست محیطی؛ خط قرمز سونگون
اما آیا این حجم از فعالیت معدنی در منطقه عوارض زیست محیطی دارد یا نه؟
موضوعی که موجب شد سراغ مدیرکل حفاظت محیط زیست آذربایجان شرقی رفته و پیگیر مسئله باشم.
حمید قاسمی می گوید: ارزیابی اولیه زیست محیطی برای راه اندازی مس کاتد، به سال 92 برمی گردد اما به علت مسکوت ماندن طرح، تاکنون هیچ اقدام اجرایی برای بررسی دوباره صورت نگرفته است.
او یادآور می شود: آنچه که مسلم است؛ با راه اندازی کارخانه ذوب سونگون و براساس فرایندهای طبیعی گاز so2 تولید می شود، بنابراین باید این گاز حذف شود، که بهترین راه ایجاد کارخانه اسیدسولفوریک است.
براساس برنامه ریزی های صورت گرفته در مجتمع مس سونگون و منطبق با استانداردهای جهانی، کارخانه اسیدسولفوریک مجتمع مس سونگون باید چند ماه زودتر از کارخانه ذوب وارد مدار شود و پیش بینی شده است برای تست گرم کارخانه، از مشعل گوگردسوز استفاده شود تا تست های عملیاتی آن به طور صحیح انجام شود.
مدیر کل حفاظت محیط زیست استان به سابقه فعالیت معدن بر اساس ضوابط و مقررات زیست محیطی صحه می گذارد و این نکته را یادآور می شود که این واحد در سال 97 جزء صنایع آلاینده نبوده است.
او یادآور می شود: معدن مس سونگون با ایجاد سد باطله در اطراف روستای زرنکاب، در فاصله 7 کیلومتری معدن و پشت کوه، پساب زیست محیطی را با پمپ ها و شیر فلکه های مخصوص به آنجا هدایت می کند.
به گفته قاسمی، همه موارد در سد باطله، مطابق با استانداردهای زیست محیطی بوده و توسط 12 چاه پیزومتری پایش می شود و واحد موظف است هر 3 ماه یک بار به صورت خود اظهاری آخرین روند آن را گزارش دهد.
کارشناسان معدن معتقدند، این سد باطله در آینده به معدن مس دیگر تبدیل خواهد شد و کاتاف، پایین ترین عیار مس از آن قابل استخراج است که این مهم به قیمت جهانی مس و تکنولوژی استخراج بستگی دارد.
استاندار مصمم در احقاق حقوق معدنی آذربایجان شرقی
استاندار آذربایجان شرقی که از مخالفان سرسخت خام فروشی مس است، در تشریح موضع خود در قبال مسائل زیست محیطی معادن به ویژه معدن مس سونگون به ماده و تبصره ای از قانون اشاره می کند.
محمدرضا پورمحمدی معتقد است: طبق قانون، یک درصد از درآمد معادن باید برای ترمیم محیط زیست هزینه شود، به عبارتی از 30 هزار میلیارد تومان درآمد مس سونگون، یک درصد آن برای اصلاح محیط زیست منطقه کافی است.
او همچنین از تبصره 15 درصدی در خصوص درآمد معادن هم صحبت می کند، تبصره ای که مقرر کرده، 15 درصد از درآمد معادن، باید به استان مادر بازگردد، اما در بازگشت منابع مس به استان در گذشته، کم لطفی هایی شده است.
استاندار ادامه می دهد: با احتساب 100 میلیارد تومان حقوق دولتی از محل معادن استان در سال 96، باید 15 درصد این رقم یعنی معادل 15 میلیارد تومان به استان برمی گشت، در حالی که این رقم، تنها 3 میلیارد تومان بوده است.
پورمحمدی از پیگیری مدیریت ارشد استان برای تحقق این مهم خبر داده و می گوید: توافق لازم برای انتقال حساب‌های بانکی موسسات زیر نظر مس سونگون به استان انجام شده و در بلند مدت مس سونگون باید به عنوان مس آذربایجان منفک شود.
آذربایجان شرقی؛ رنگین کمانی از معادن

برخلاف این که محیط معدن، محیطی زمخت و کوهستانی است، اما سرپرستی معادن استان را "مهرانگیز رحمانی" فارغ التحصیل رشته معدن عهده دار است.
خانم رحمانی، آذربایجان شرقی را از نظر تنوع معادن فلزی، رنگین کمانی از معادن توصیف می کند چرا که از مجموع 68 نوع ماده معدنی موجود در کل کشور، 52 نوع آن در استان ما واقع شده است.
به گفته خانم رحمانی، مهمترین مواد معدنی فلزی موجود در استان شامل مس، طلا، نقره و جیوه است و مناطق شمالی استان پتانسیل مس و طلا از جمله معدن مس سونگون، هفت چشمه، مزرعه، انجرد، مسجدداغی، مزرعه شادی و اندریان را داراست.
خانم رحمانی می گوید: کشور شیلی با دارا بون 32 درصد ذخایر مس دنیا، مقام اول و ایران با 4 درصد ذخایر مس دنیا، مقام هفتم در جهان را دارد، که از این 4 درصد حدود یک و نیم درصد آن در استان آذربایجان شرقی قرار گرفته است.
انقلاب معدنی؛ گره اشتغال را باز می کند
این آمار هم نشان می دهد، به رغم اینکه استان از پتانسیل خوبی در بخش معدن برخوردار است، اما از ظرفیت و پتانسیل خود در بخش معدن به اندازه مطلوب استفاده نمی کند.
شکی نیست، کشور برای عبور از بحران ها در سال های آتی باید به معدن روی آورد و موید این مهم نتایج طرح آمارگیری از معادن در حال بهره برداری کشور در سال 97 است که نشان می دهد: تعداد شاغلان معادنِ در حال بهره برداری در سال 96 حدود 95 هزار و 831 نفر بود که با افزایش 2 هزار و 345 نفری نسبت به سال قبل از آن 2 و نیم درصد رشد نشان می دهد.
در دهه پنجم انقلاب، سیاست های دولت در حوزه صنعت و معدن، بر مدار معدن و جایگزینی معدن به جای نفت متمرکز شده، تا جایی که متخصصان معدنی از این دهه با عنوان انقلاب معدنی دیگر یاد می کنند.
وزیر صنعت، معدن و تجارت با اشاره به سال رونق تولید معتقد است، معدن می تواند بر بحران های آتی اشتغال خط بطلان بکشد و در این میان معدن مس سونگون هم این ظرفیت را دارد که یکی از زنجیره های انقلاب معدنی کشور را تکمیل کند.
رضا رحمانی می گوید: معدن و البته مس سونگون، هم راستا با انقلاب معدنی در بیانیه گام دوم انقلاب، بهترین جایگزین برای نفت است، چرا که صرف نظر از اشتغال زایی بالا، نقش مهمی در تولید ناخالص داخلی کشور هم دارد.
صنعت مس، صنعتی بی خطر برای سرمایه گذاری
مس، فلزی نسبتا قرمز رنگ با ارزش بالاست که برخلاف فولاد، روی و آلومینیوم به علت هدایت الکتریکی و حرارتی بالا، هیچ جایگزینی ندارد، همچنین از دیرباز در زندگی روزمره، استفاده از آن به نوعی فخر فروشی محسوب می شد، اما رفته فته در جریان مدرنیته از منازل و آشپزخانه ها حذف شد، در حالی که امروزه در خرید جهیزیه عروس و رستوران های سنتی جایگاهِ از دست رفته خود را باز یافته است.
به علت محدودیت معادن مس، قیمت مس بالاست و سرمایه گذاری در صنعت مس بی خطر بوده و صنعتی آینده دار، قابل اتکا و مقرون به صرفه شناخته می شود.
قرارگیری ایران بر روی کمربند جهانی مس، این مزیت سرمایه گذاری را ایجاد می کند تا در ایجاد اشتغال، قطع وابستگی به درآمدهای نفتی، سودآوری، گردش مالی و ایجاد اقتصاد سالم با مشارکت عمومی نقش بی بدیلی ایفا کند.
راه اندازی معادن کشور از جمله معدن مس سونگون و تکمیل چرخه تولید مس، با راه اندازی کارخانه تولید مس کاتد سونگون، در کنار ایجاد صنایع پایین دست همانند صنایع کابل و سیم و شهرک های صنعتی، می تواند نقش بسزایی در افزایش تولید ناخالص داخلی، اشتغال و محرومیت زدایی منطقه قره داغ و البته استان داشته باشد.
گزارش مکتوب از: اعظم قربانی