جاوید از برجسته‌ترین پژوهشگران موسیقی نواحی و بنیانگذار جشنواره‌های مختلف موسیقی نواحی و آیینی در ایران است.

وی از شاگردان سید ابوالقاسم انجوی شیرازی، بنیانگذار مرکز فرهنگ مردم ایران در صدا و سیما بود و مسئولیت‌های فراوانی نیز برعهده داشت. هوشنگ جاوید همچنین از شاگردان دکتر محمود روح‌الامینی، دکتر محمدتقی مسعودیه و دکتر فریدون جنیدی است. با او از موسیقی نوروز سخن گفته‌ایم.

ایرناپلاس: آیا منابع مستقلی درباره موسیقی نوروز وجود دارد که به این مقوله بدون اختلاط آن با موسیقی جشن‌های دیگر پرداخته باشد؟

جاوید: در این خصوص دو مبحث وجود دارد که یکی از آن‌ها نوروزنامه‌خوانی است و یکی دیگر آفرین‌خوانی. نوروزنامه خیام به‌طور مستقیم به این موضوعات اشاره می‌کند.

ایرناپلاس: تاریخچه مختصری از موسیقی نوروز هست؟

جاوید: اجازه بدهید خیلی دور نرویم و به آیین‌های نوروز در دوره ساسانی بپردازیم. یکی از مسائل مهم نوروز آفرین‌خوانی است. خیلی جاها درباره مفهوم آن اشتباه شده و ترانه‌خوانی معنی شده است. آفرین‌خوانی از قوانین دین زرتشت و نوعی ستایش است. در واقع یادکرد گذشتگان و طلب رحمت برای آن‌ها به‌صورت آوازی است و در عین حال، پادشاه هم به خاطر نگهداری از آیین و گام برداشتن در راه نیاکان ستایش می‌شود و از ارواح درگذشتگان درخواست می‌شود که مردم هم به راه نیاکان بروند.

ایرناپلاس: ساز خاصی در آفرین‌خوانی نواخته می‌شد؟

جاوید:نه. فقط آواز بود و اکنون هم در بین زرتشتیان ایران و در روز نوروز به‌صورت آوازی انجام می‌شود. در کنار آن آوازهایی خوانده می‌شد به نام مادراستانی که ترانه‌هایی به‌صورت آهنگین درباره بهار بوده‌اند. ستایش بهار و جلوه‌های بهار. مهم‌تر از همه هم، نواختن نقاره حکومتی بود. این نقاره‌زنی در کشور ما در دوران باستان به‌دلیل این‌که همه سواد نداشتند و دانش در خدمت قشر دبیران بود، انجام می‌شد. عده‌ای افراد، تقویم و روزشمار سال را در دست داشتند و پیشواز نوروز را اعلام می‌کردند. این دبیران به نقاره‌خوان‌های پادشاهی اعلام می‌کردند و در زمان سال‌ تحویل بر اساس دستور دبیران، نقاره شادمانی نواخته می‌شد.

ایرناپلاس: آیا نقاره‌زنی محدود به نوروز بود؟

جاوید:نه! ابتدای هر ماه نقاره زده می‌شد، اما برای نوروز فرم تغییر می‌کرد. بر اساس مطالعه‌ من سه جور ریتم وجود داشت که به‌صورت دور بود، ادوار نوروزی و درعین‌حال ترانه‌هایی درباره بهار خوانده می‌شد. اما تا زمانی که باربد موسیقی ساسانی را متحول کرد، ایرانی‌ها فرم موسیقی عاشقانه نداشتند و موسیقی، ستایشی، نیایشی، حماسی یا خبری بود. ورود کولیان به ایران در زمان بهرام‌گور و تحولات باربد در موسیقی که برای هر اتفاقی نوعی موسیقی ایجاد کرد، باعث جهش موسیقی ایران شد و این جهش پس از اسلام کامل شد.

موضوع نداشتن تقویم و بی‌سوادی به نوع اعلام آیین‌های پس از اسلام نیز تسری پیدا کرد و نقاره‌زنی در زمان فرارسیدن مراسم مذهبی مثل محرم و عید غدیر و ... در کنار جشن‌های ملی مانند نوروز و سده و ... انجام شد. با پیشرفت زمانه و به‌خصوص از دوره صفوی که نوروز با تلاش تحقیقی شیعیان هم‌پایه با بعضی اتفاقات تاریخی مانند به گل نشستن کشتی نوح و غدیرخم شناخته ‌شد، نوروزخوان‌ها که تقویم نوروز را اعلام می‌کردند متن‌های آوازی را که می‌خواندند به سمت متون مذهبی بردند و گاهی در مواقعی که محرم یا واقعات مذهبی دیگر مقارن نوروز می‌شد، سوگ و مرثیه با نوروز در هم می‌پیوست. مانند نوحه‌گری‌هایی که در شکل‌‌های بیانی آن تغییر ایجاد شد: «محرم آمد و عیدم عزا شد و ..» که نشان از انطباق ایرانیان دارد.

شیوه‌های نوروزداری هم تغییر کرد. چون نوروز ایرانی شصت روز بود و در چهل روز نخست که نوروز بزرگ نامیده می‌شد، مردم با پادشاه دیدار می‌کردند و در بیست روز بعد که نوروز کوچک نام داشت، پادشاه با خاندان خودش و حاکمان کوچک دیدار می‌کرد. در حال حاضر این نوروز کوچک و بزرگ به همراه نوروز صبا و نوروز خارا در موسیقی ایران وجود دارد و در موسیقی عرب نیز با عنوان نیروز هست و در موسیقی کردی در عراق و ترکیه هم گوشه‌ای به نام نک‌روز وجود دارد که همین نوروز است. آیین نقاره و کرنای نوروزی که در بارگاه امام رضا‌(ع) اجرا می‌شود در تاجیکستان هم برای نوروز نواخته می‌شود که البته شادتر است و ترانه‌هایی هم همراه آن خوانده می‌شود.



ایرناپلاس: سرنا نوازی که با صدای ساز آقای مهدی‌پور دهکردی به‌عنوان موسیقی رسمی لحظه تحویل سال در سال‌های اخیر پخش می‌شود و به‌نوعی از مهم‌ترین نوستالژی‌های نوروزی مردم است، ابداع ایشان است یا پیشینه تاریخی دارد؟

جاوید:همان‌طور که پیش از این نیز گفته‌ام نسخه‌ پیشین این کرنا نوازی ابتدا در سال 43 - 44 توسط آقای رنجبر استاد آقای مهدی‌پور برای رادیو و تلویزیون و برای آقای انجوی شیرازی در برنامه فرهنگ مردم ویژه نوروز نواخته شد و بعد در دوره‌ای که مرحوم بهمن بوستان در برنامه ایران‌زمین در شبکه دو حضور داشت در یک نوروز این برنامه سرنای بختیاری پخش شد که از آهنگ‌های خبری است و پیشینه‌ کهنی برای نواختن در هنگام بیدارسازی و آماده‌سازی کوچ دارد. از آن موقع پخش آن از تلویزیون عادت شد.

اوایل انقلاب در دوره‌ای پخش نمی‌شد، اما در سال 76 در سریال پژوهشی صبح است به تهیه‌کنندگی آقای هادی سعیدی کیاسری و آقای شهیدی، من این موسیقی را در استودیو حوزه هنری از ایشان ضبط کردم که نوازندگی دهل را هم آقای علی حیدری سورشجانی انجام دادند و پس از چند سال در سال 85 نیز آن را در سی‌دی نوروز بهار ایرانی با صدای ساز آقای مهدی‌پور دهکردی از طریق حوزه هنری منتشر کردم. این موسیقی دوباره فراگیر شد و البته احساس مرحوم مهدی‌پور دهکردی در نواختن کرنانوازی این مقام در فراگیری آن مؤثر بود. باید اضافه کنم مجموعه دوم از نوروز بهار ایرانی را آماده کرده‌ام و امیدوارم جایی برای سرمایه‌گذاری پخش آن پیدا شود.

ایرناپلاس: مجموعه‌ای به نام نوروزانه با صدای آقای منتشری چند سال پیش منتشر شد و به حال و هوای خرید و فضای بازار پیش از نوروز می‌پردازد. آیا این ترانه‌ها با مضمون‌های مشابه هم از سنت‌های نوروز بوده است؟

جاوید:این‌ها ترانه‌هایی است که آقای مهرتاش برای نوروز ساختنند و مربوط به دوره‌ای است که تلویزیونی به نام NIRT در ایران وجود داشت و برای آشنایی خارجی‌ها با فرهنگ نوروز خوانده شد که آقای شجریان هم یکی دو تا ترانه در آن خوانده بود.

ایرناپلاس: آیا این ترانه‌های عامیانه به این شکل در کنار نیایش‌ها و آفرین‌نامه‌ها وجود داشته یا از ابداعات جدید است؟

جاوید: چنین ترانه‌هایی به‌صورت عامیانه کمتر وجود داشته ‌است، البته در فرهنگ‌های مختلف کردی و لری و ترکی ستایش میوه‌های نوروزی بوده‌ است و هنوز هم وجود دارد. مثل ترانه‌های بایرامی آذربایجانی که عاشیق‌ها اجرا می‌کردند و موسیقی عیدی است و اهمیت ویژه‌ای دارد و در قرن اخیر با ترانه‌هایی زیبا آهنگسازی و اجرا شده است. در میان ترکمن‌ها، کردها و اقوام دیگر هم این نوع موسیقی‌ها رواج داشته است که در مجموعه موسیقی نوروز بهار ایرانی ما آن‌ها را هم پی‌گرفتیم و بخشی را منتشر کردیم و هنوز هم ادامه دارد و امیدوارم در سال 98 بتوانیم مجموعه دوم را با همکاری متولیان و علاقه‌مندان فرهنگ منتشر کنیم.



گفت‌وگو از سپیده نیک‌رو

*اداره کل اخبار چندرسانه ای**ایرناپلاس**