پرسش:
از منظر آموزه‌های وحیانی دعوت به خودشناسی چرا تا این حد مورد تاکید شارع مقدس قرار گرفته است؟
پاسخ:
احادیث اسلامی با الهام از آیات قرآن، تاکید بسیاری بر معرفه‌النفس یا خودشناسی دارند. دلایل این اهمیت و تاکید فراوان را می‌توان در پنج محور زیر دسته‌بندی کرد:
1- جایگاه و ارزش خودشناسی
دسته اول، احادیثی که خودشناسی را با ارزش‌ترین شناخت‌ها معرفی می‌کنند؛ مانند آنچه از امام علی(ع) روایت شده است.
«افضل‌المعرفه معرفه الانسان نفسه» برترین شناخت، خودشناسی است. (غررالحکم ح 2935) «المعرفه بالنفس انفع‌المعرفتین» سودمندترین دو شناخت، خودشناسی است که منظور معرفت آیات آفاقی و انفسی است. (همان، ح 1675) «افضل‌الحکمه معرفه الانسان نفسه» برترین حکمت، خودشناسی است. (همان، ح 3105) «غایه‌المعرفه ان یعرف المرء نفسه» نهایت شناخت، خودشناسی است. (همان، ح 6365) «معرفه‌النفس انفع‌المعارف». سودمندترین شناخت‌ها خودشناسی است. (همان، ح 9865).
و از امام باقر(ع) روایت شده است:
«لامعرفه کمعرفتک بنفسک» هیچ شناختی مانند این نیست که خود را بشناسی. (تحف‌العقول، ص 286)
2- زیان‌های جهل به خود
دسته دوم، احادیثی‌اند که به بیان زیان‌های نشناختن خود پرداخته‌اند. در این روایات، تاکید شده است که تا انسان خود را نشناسد، نمی‌تواند جهان‌بینی درستی داشته باشد و راه رستگاری و نجات را در زندگی بیابد. بخشی از سخنان امام علی(ع) دراین باره، چنین است:
«من جهل نفسه کان بغیر نفسه اجهل» آن‌که خود را نشناسد، به غیر خود، نادان‌تر است. (غررالحکم، ح 8624) «کیف یعرف غیره من یجهل نفسه؟» آن که خود را نشناخته، چگونه دیگری را بشناسد؟! (عیون‌الحکم والمواعظ، ص 383) «لاتجهل نفسک فان‌الجاهل معرفه نفسه جاهل بکل شیء» از خود بی‌خبر مباش که بی‌خبر از خود، از همه چیز بی‌خبر است. (همان، ص 524) «من لم یعرف نفسه بعد عن سبیل‌النجاه، و خبط فی‌الضلال والجهالات». کسی که خود را نشناسد، از راه رهایی دور می‌افتد و در گمراهی و نادانی فرو می‌غلتد. (غرر‌الحکم، ح 9034)
3- کلید هستی‌شناسی
دسته سوم، احادیثی که تصریح می‌کنند خودشناسی، مقدمه و کلید هستی‌شناسی است، چنان‌که از امام علی(ع) نقل شده است:
«من عرف نفسه فهو لغیره اعرف» آن‌که خود را بشناسد، دیگران را بهتر می‌شناسد. (همان، ح 8758) «من عرف نفسه فقد انتهی الی غایه کل معرفه و علم» آن که خود را بشناسد، به نهایت هر شناخت و دانشی می‌رسد. (همان، ح 8949)
4- کلید خداشناسی
دسته چهارم، احادیثی که خودشناسی را کلید خداشناسی، بلکه برابر با خداشناسی می‌دانند و مشهورترین آنها این حدیث شریف است که از پیامبر خدا(ص) و امام علی(ع) روایت شده که فرموده‌اند:
«من عرف نفسه فقد عرف ربه» آن که خود را بشناسد، پروردگارش را نیز می‌شناسد. (همان، ح 3470)
5- مقصود از خودشناسی
دسته پنجم، احادیثی‌اند که مقصود از خودشناسی را تبیین و تفسیر می‌کنند.
امام علی(ع) می‌فرماید: «من لم یعرف نفسه بعد عن سبیل‌النجاه و خبط فی‌الضلال والجهالات.» کسی که خویشتن را نشناسد، از راه رستگاری دور می‌شود، و به گمراهی و نادانی‌ها مبتلا می‌شود. (غرر‌الحکم آمدی، ج 1، ص 656)