عموما احتکار به مثابه امر فردی شناخته می شود، گویی فردی می خواهد برای نفع خودش، کالایی مهم را در انبار نگه دارد تا بواسطه کمبود آن کالا در بازار و یا اضطرار مردم در خریدن آن ، به هر قیمتی که بخواهد بتواند آن را بفروشد. به همین بازنمایی های رسانه ای و اخلاقی احتکار امری فردی است، و بر همین اساس هم علت یابی های آن در نفس خودخواه آن فرد محتکر انجام می شود و مهم تر از همه آنکه در مجازات هم بطور فردی عمل می شود. تمام اخبار احتکار از افراد سودجویی صحبت می کنند که کالایی را انبار کرده اند، گران فروشی کرده اند.
اما به نظر می رسد وقتی همین اخبار محتکران و کشف انبارهای آنها را دقت کنیم، می بینیم همه انواع کالاها در آن دیده می شود، از آب میوه گرفته تا وسایل دیگری مانند لاستیک، کولرگازی، ماشین، و... و حتی مواد خوارکی مانند آرد و عدس و ... . به عبارت دیگر هر آنچه که در زندگی روزمره مردم حسب موقعیت طبقاتی خودشان بدان احتیاج دارند. در تعریف واژه احتکار نیز آمده که خوارک و لازمه های بقای انسان و دام را انبار کرده اند به قصد گران فروختن. دام از یکسو منبع تولید انسان بوده و از سوی دیگر وسیله نقلیه او بوده است. به همین سبب می توان گفت که احتکار به معنای انبار کردن همه آن چیزی است که در زندگی جاری آدم ها، هم برای بقایشان، هم به عنوان ابزار تولید و هم به عنوان نیروی تولید به آنها احتیاج دارند. به عبارت دیگر احتکار به معنای گروگان گرفتن لازمه های زندگی است، تا بتوان افراد را مجبور به پرداخت بهایی بسیار گران تر کرد. نوعی گروگان گیری برای گران فروشی.
اما نکته اصلی آن است که احتکار نه یک امر فردی و شخصی، بلکه یک امر اجتماعی است. یعنی در شرایط اجتماعی خاصی، در وضعیت مدیریتی و کنترلی خاصی در جامعه و در نهایت بر حسب نیازها و اولویت های جامعه خاصی احتکار رخ می دهد. مهم تر از همه احتکار در وضعیتی رخ می دهد که یک عضو جامعه آنقدر از جامعه گسسته است که حاضر است بقای جامعه را فدای منافع خودش بکند. یعنی زمانی که هنجارهای اخلاقی و انسجام اجتماعی در وضعیت بحرانی قرار می گیرند. لذا احتکار در شرایط بحران اجتماعی رخ می دهد که گاه بحران واقعی است و گاه بحران ناشی از سوء مدیریت و شاید همدستی مدیران جامعه است. یعنی در شرایطی که هنجارهای جمعی و ارزش های اخلاقی جمعی و همچنین الگوهای رفتاری مشترک که لازمه بقای جامعه و تقویت و تداوم انسجام اجتماعی هستند، به سستی گذاشته اند یا تعمدا سست گشته اند.
از این منظر وقتی احتکار امری فراگیر می شود، به معنای بحران فرهنگی است، بحرانی که همه عناصر ارزشی ،هنجاری، نمادین و معنایی که اعضای جامعه را به هم پیوند می دهد، دچار ناکارآمدی و بی اثری شود.
وقتی احتکار به امری فراگیر در تمام اقشار تبدیل می شود، عملا بیانگر افول جدی نظام اخلاقی آن جامعه است. بدین معنا که نه تنها ارزش ها ناکارآمد شده اند، و موقعیت آنومیک فراگیر شده است، بلکه نظام های تربیتی و دستگاه های آموزشی و تربیتی در نهادهای فرهنگی نیز بی اثر بوده اند و ناکارآمد. بر این مبنا، احتکار وقتی رخ می دهد که همه آنچه که ما را به موجودی جمعی و مرتبط به سایر اعضای جامعه بدل می کند، ضعیف شوند و در نهایت ما به عنصری خودمحور و خودخواه بدل شویم. به عبارت دیگر انبار کردن کالا و اجناس ضروری زندگی مردم، پایان یک فرآیند است. از این منظر احتکار را می توان فرآیندی دانست که از سوء مدیریت آگاهانه یا ناآگاهانه ، و تضعیف تعمدی یا غیر تعمدی نظام های فرهنگی و اجتماعی(همه آنچه که ما را به امر جمعی و ارزش های دگر خواهانه پیوند می زند)، شروع شده و با ایجاد وضعیت آنومیک و در نهایت ایجاد ناامنی ذهنی و عینی برای اعضای جامعه به واسطه رخ داده ناشی از سوء مدیریت و آنومی ادامه پیدا می کند و در نهایت در مرحله پایانی به کنشی می رسد که ما بدان احتکار می گوییم. از این منظر است که گفته شد احتکار پایان یک فرآیند است و شخص محتکر آخرین حلقه زنجیره مجرمانی بی نام و نشانی است که در دستگاه های اجرایی و حکومتی زمینه های شروع و رشد فرآیند خلق احتکار را ایجاد کرده اند.
نکته جالب آنکه همیشه در مجازات ها، صرفا به حلقه انتهایی تاکید می شود، برای همین هم هست که احتکار عملی فردی و خودخواهانه در یک فرد مشخص تعریف شده و در رسانه ها بازنمایی می شود. در نهایت هم همان یک فرد مجازات می شود. گویی یک بیماری فردی بوده و با درمان آن فرد، هم حل می شود. شاید در موارد بسیار استثنایی این گونه باشد و یک فرد مقصر اصلی و تام باشد، اما وقتی احتکار فراگیر می شود، و همه انواع کالاهای لازمه حیات را در بر می گیرد، یعنی جامعه در بحران است و دچار آشفتگی شده است. به عبارت دیگر کل جامعه و نظام مدیریت آن بیمار شده است و حالش بد است. به همین دلیل در این منطق، احتکار نشانه ناکارآمدی مدیریت جامعه و سستی قدرت حاکم است. نشان آنکه در یک همدستی ناخواسته، کل زنجیره کنشگران بحران ساز یا کنشگران ناقل بیماری آنومی، از مدیر ناکارآمد، ناظران ناکارآمد، دستگاه های مجازاتی ناکارآمد گرفته و در نهایت شخص محتکر همسو با هم عمل می کنند. وقتی مدیریت قوی باشد، زمینه های احتکار را نخواهیم داشت، وقتی نظارت و کنترل قوی باشد، کسی جرات احتکار ندارد و وقتی مجرات ها حتمی و قطعی باشد، کسی حاضر نیست ریسک احتکار و مجازات شدن را بپذیرد. اما وقتی مدیریت جامعه، ناظران و ناظمان جامعه و داروغه ها و قاضیان کارشان را درست انجام ندهند، مجرم محتکر جرات این تخلف را پیدا می کند.
این بیماری وقتی درمان می شود که زنجیره مخرب پیشینی آن درمان شود. وگرنه مجازات چند محتکر مانند کشتن چند ویروس در بدنی بیمار است، در حالی که کلیت بدن، پر از ویروس شده و به شدت مستعد بیماری است. تا وقتی ریشه بیماری نخشکد، همچنان مستعد بیماری هستیم. جامعه امروز ایران، دچار ضعف بنیه، سوء مدیریت و سوء نظارت شده است. در این شرایط است که می توان دید کولر گازی، آبمیوه، عدس، برنج، آرد، ماشین، قطعات صنعتی، کاشی، سرامیک و ... هر آنچه که بتوان به عنوان ابزاری از زندگی مردم به گروگان گرفت، احتکار می شود.
نکته اصلی آن است که در این زنجیره محتکر پرور، هزینه آن را مردم با جان و مال خود می دهند. مردم هستند که زندگی شان به گروگان گرفته می شود، و جان شان و مالشان به غارت می رود. در شرایط فعلی اگر مدیران جامعه و ناظمان و ناظران آن کارشان را به درستی انجام ندهند، شاهد تاراج هرچه بیشتر زندگی مردم توسط سودجویان خواهیم بود. و این می تواند زمینه ای باشد برای بیماری های بیشتر و خطرناک تر، مانند خشونت های اجتماعی، آسیب های اجتماعی فراگیر و در نهایت فروپاشی جامعه. جامعه در این شرایط ناامن زندگی امروزی، جامعه بودنش و هویت های جمعی فراگیرش در حال زوال و سستی هستند، باید عناصر مقوم و محافط جامعه بودن، یعنی دستگاه های مدیریتی و نظارتی و انتظام بخش درست عمل کنند، ویروس اصولا در شرایط مساعد خودش رشد می کند، نه در شرایطی که سیستم ایمنی بدن درست عمل می کند.
------------------------------------------------------------------------------------------------------
*مدرس دانشگاه تهران