صاحب‌خبر - -قسمت دهم- علی‏احمد پناهی این مقاله با هدف تبیین جایگاه خانواده در آموزه‏های دینی و روان‏شناختی و بررسی تفاوت‏های زن و مرد تدوین یافته است. از این رو، تاکنون در رابطه با جایگاه خانواده از دو منظر مزبور و همچنین تفاوت‏های زن و مرد و اشتراکات آنان، تحقیق و پژوهش جدی صورت نگرفته است. * مفهوم عقل: اهل لغت برای عقل معانی متعددی ذکر نموده‏اند. المنجد برای عقل این معانی را ذکر می‏کند: بستن، بند آوردن، به زمین زدن، به بلوغ رسیدن، پی‏بردن، فهمیدن و درک کردن.77 در اصطلاح برای عقل معانی زیادی در منطق و فلسفه بیان شده است که از جمله آنها عبارتند از: ـ قوّه ادراک خیر و شرّ و تشخیص بین آنها، قوّه تشخیص خوب و بد؛ ـ قوّه نظم‏دهنده زندگی؛78 ـ قوّه تشخیص مصالح و مفاسد و حجت باطن؛ ـ نیروی کلی شناختی که‏کارش‏درک و تشخیص است؛ ـ ابزار عالی شناخت و ادارک. آیت‏اللّه مصباح درباره مفهوم اصطلاحی عقل می‏فرماید: عقل یکی از ابزارهای عالی شناخت است و شناخت‏ها و ادراکاتی که به وسیله این قوّه حاصل می‏شود، به نام ادارک عقلی یاد می‏کنند. بنابراین، انسان علاوه بر قوای حسّ و خیال از قوّه عاقله نیز برخوردار است که به وسیله آن از مجموع صورت‏ها و ادراکات جزئی (مجموع اطلاعاتی که از طریق حواس ظاهری و قوّه خیال به دست آمده) مفاهیم کلی را درک می‏کند. بنابراین، عقل نوعی شناخت و ادراک کلی را برای فرد میسر می‏سازد.79 با توجه به تعاریف مزبور و با توجه به کاربرد عقل در قرآن و روایات می‏توان گفت: عقل یک نیروی کلی شناختی است که به وسیله آن از ادراکات جزئی می‏توان به ادراکات کلی رسید و همچنین مصالح و مفاسد و خیر و شر را تشخیص داد. حال که به اجمال با مفهوم لغوی و اصطلاحی عقل آشنا شدیم، به تفاوت‏های عقلانی زن و مرد می‏پردازیم. در برخی آیات قرآن به شکل تلویحی و در روایات متعددی به صراحت به تفاوت‏های عقلی زن و مرد اشاره شده است. همچنین اندیشمندان اسلامی و غیراسلامی و حتی روان‏شناسان نیز به این بحث پرداخته‏اند. ما در اینجا به طرح برخی از آن مباحث می‏پردازیم. اما پیش از پرداختن به نظریات و دیدگاه‏های اندیشمندان اشاره به این نکته لازم است که فلاسفه اسلامی از زمان ابن‏سینا قوّه عاقله را دارای دو کارکرد دانسته‏اند:80 کارکرد عقل گاهی قضاوت درباره واقعیت‏هاست و در این‏باره قضاوت می‏کند که فلان معنا حقیقت دارد یا نه؟ واقعیت این شی‏ء چیست و آیا این شی‏ء چنین خاصیتی را دارا می‏باشد یا نه؟ در این کارکرد عقل را عقل نظری می‏نامند که مبنای علوم طبیعی، علوم ریاضی و فلسفه الهی است. کارکرد دیگر عقل، قضاوت درباره بایدها و نبایدهای عملی و امور ارزشی است که در این کارکرد به آن عقل عملی می‏گویند. در عقل عملی آنچه مورد قضاوت قرار می‏گیرد خوبی‏ها و بدی‏های یک عمل است و با مفاهیمی چون زشت (قبح) و زیبا (حُسن)، امر و نهی و مصادیق جزئی سر و کار دارد. عقل عملی مبنای علم اخلاق، تدبیر منزل سیاست و مسیر سعادت انسان را در زندگی مشخص می‏کند. برخی از فلاسفه غربی کارکرد دیگری برای عقل ارائه نموده‏اند و واژه عقل ابزاری را به معنای اتخاذ کارآمدترین وسیله برای رسیدن به هدف به کار گرفته‏اند؛ یعنی عقل ابزاری مفهوم راه‏های رسیدن به آرزوها و امیال را مشخص می‏کند.81 با توجه به این کارکردها باید حوزه تفاوت زن و مرد را مشخص نمود. آیت‏اللّه جوادی آملی تفاوتی بین عقل زن و مرد نمی‏داند و می‏فرماید: اگر تفاوتی بین زن و مرد باشد، این تفاوت صرفا در ناحیه عقل ابزاری (اجتماعی) است. ایشان تمام روایات مربوط به ناقص بودن عقل زنان را توجیه کرده و مربوط به زنان خاصی می‏دانند.82 آیت‏اللّه مصباح معتقد است که زن در استعداد عقلی با مرد یکسان است، اما به دلیل آنکه زن از نظر طبیعی دارای عاطفه و احساسات بیشتری است، کارکرد عقلی او تا حدودی تضعیف می‏گردد. ایشان در تبیین این دیدگاه می‏گوید: احساسات، عواطف و انفعالات طبیعی زن سبب بروز رفتارهای دیگرخواهانه و تأثیرپذیری بیشتر از او می‏شود. این ویژگی‏های سبب شده تا زن زودتر از مرد بخندد، بگرید و یا دستخوش سایر انفعالات شود. عاطفه بیشتر زن سبب توانمندی وی در عرصه‏هایی است که نیازمند احساساتی فزون‏تر، در قالب مهر و محبت، رقت قلب و عطوفت مادرانه است. غلبه احساسات و عواطف، قدرت تفکر، دور اندیشی و داوری زن را کم می‏کند و روحیه انفعالی وی نظارت و حکومت عقل را تضعیف می‏نماید. به همین دلیل داوری‏های زن اغلب سطحی و غیرواقع‏گرایانه است. بنابراین، شاهدی در دست نیست که به طور قطع نشانگر نقص زن در استعداد عقلی باشد، بلکه دلیل برتری مردان در قدرت تعقل به دلیل ضعف دشمنان عقل در مردان و قوی‏بودن دشمنان عقل (احساسات زیاد) در زنان است.83 علّامه طباطبائی نیز اعتقاد دارند که مرد دارای حیات تعقلی و زن دارای حیات احساسی است و علت سرپرستی مردان بر زنان به دلیل برتری نسبی مردان [را] در قوای عقلی می‏داند که نتیجه این برتری، توانمندی بیشتر در مقابله با مشکلات و تحمل سختی‏ها، احراز مدیریت خانه و مسائل خانوادگی و اجتماعی است.84 پی نوشتها را در etedaldaily.irبخوانید 77ـ مصطفى رحیمى‏اردستانى، ترجمه المنجد، 1380، ماده عقل، ص 727. 78ـ محسن ایمانى، تربیت عقلانى، 1378، ص 20ـ22. 79ـ محمّدصادق شجاعى، دیدگاه‏هاى روان‏شناختى آیت‏اللّه مصباح، 1385، ص 206. 80ـ فلاسفه، عقل عملى و عقل نظرى را دو کارکرد قوّه عاقله دانسته‏اند، نه آنکه انسان داراى چند قوّه عقلى باشد. در عین حال عبارتى از آیت‏اللّه جوادى آملى، آنجا که عقل را مشترک لفظى میان سه معنا عقل نظرى، عقل عملى و عقل ابزارى مى‏داند، گرایش به تعدد قوا استشمام مى‏شود. (ر.ک. عبداللّه جوادى آملى، زن در آیینه جلال و جمال، 1371، ص 228) 81ـ آیت‏اللّه جوادى آملى نیز در کتاب زن در آیینه جلال و جمال به عقل اجتماعى اشاره دارد ابزارى. 82ـ ر.ک. عبداللّه جوادى آملى، زن در آیینه جلال و جمال. 83ـ محمّدتقى مصباح، پرسش‏ها و پاسخ‏ها، 1382، ج 5 حقوق زن در قرآن، ص 20ـ24 / ناصر مکارم شیرازى، تفسیر نمونه، 1362، ج 2، ص 287 / سید محمّدحسین فضل‏اللّه، دنیاى زن، 1383، ص 59. 84ـ سید محمّدحسین طباطبایى، المیزان، ج 2، ص 275؛ ج 4، ص 343؛ ج 18، ص 141.∎​